S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

o
o
t
a
t
t
a
t
1
'
'
×
=
×
=

---

119
Bunda, a – mehnat predmetlarini uzatish soni, t
1uz
– mehnat predmetlarini 1
marta uzatishga sarflanadigan vaqt, sekundda.
Mehnat predmetlarini mashinaning ishchi organlari tomon uzatish soni
chokning uzunligi mehnat predmetlarini bir marta uzatish uchun kerak bo’lgan
masofaga – S bo’lib aniqlanadi:
1
-
=
S
L
a
Yordamchi elementlarga sarflanadigan vaqt tarmoq normativi yordamida
hisoblanadi.
- To’xtab-to’xtab ishlaydigan mashinalar uchun vaqt me’yorini aniqlash.
Tikuvchilik korxonalarida tugma qadash, izma, ilgak tikish, mustahkamlash
choklari bajarish kabi maxsus yarim avtomat mashinalarida bajariladi. Bu
mashinalarda bajariladigan ishlarga sarflanadigan vaqt me’yori yuqorida aytib
o’tilganidek uch vaqtdan iborat: operativ vaqt, ish o’rniga xizmat ko’rsatish vaqti,
dam olish, shaxsiy zaruratlar vaqtlaridan iborat.
Operativ vaqt esa o’z navbatida ikki vaqtdan – asosiy vaqt, ya’ni mashinaning
ishlash vaqti (
m
as
t
) va yordamchi vaqt – (t
yor
) dan iborat bo’ladi.
yor
m
as
op
t
t
t
+
=
Asosiy vaqt quyidagicha aniqlanadi:
r
t
t
m
as
×
=
1
Bunda, t
1
- bitta tugma qadashga, bitta izma tikishga yoki boshqalarga
sarflanadigan vaqt, sekundda. r – bir buyumdagi tugma, izma va boshqalarning soni.
Agar normativ bo’yicha t
1
– bichilmagan bo’lsa, unda
m
as
t
quyidagi formula
orqali aniqlanadi.
r
k
n
m
t
m
as
×
úû
ù
êë
é
+
×
×
=
3
,
0
60
Bunda, m – operatsiya bajarish uchun igna sanchishlar soni; n – mashina bosh
valining aylanish tezligi, ayl/min; k – mashina tezligidan foydalanish koeffitsienti
(vatanimizda ishlab chiqilgan yarimavtomat tikuv mashinalari uchun –0,90, chet elda
ishlab chiqarilgan mashinalar uchun esa 0,95); 0,3 - mashinani ishga tushirish va
to’xtatish vaqti, sekund.

---

120
Ilova. Izma yo’rmalash operatsiyalari uchun asosiy vaqtni tarkibiga izma
o’rnini qirqish uchun sarflanadigan vaqt ham kiritiladi.
3. Mashinada bajariladigan operatsiyalar uchun vaqt me’yorini aniqlash.
Tikuvchilik korxonalarida mashina operatsiyalariga ishchining ishtirokisiz
mashinaning ishchi organish orqali bevosita bajariladigan operatsiyalar kiradi,
masalan namlab isitib bajariladigan presslash, kiyim detallariga shakl berish, tayyor
kiyimni shaklini saqlab qolish operatsiyalari. Bunday operatsiyalar
avtomatlashtirilgan S
S
-311, S
S
-313, S
S
-371, «Mayer» presslarida bajariladi. Bunday
presslar uchun ham vaqt me’yori xuddi boshqa operatsiyalarga o’xshab aniqlanadi,
faqat asosiy vaqt texnologik rejimda belgilangan presslash vaqtiga teng bo’ladi.
press
m
as
yor
as
op
t
t
t
t
t
t
=
=
+
=
;
- Yordamchi elementlarni bajarishga sarflanadigan vaqtni aniqlash.
Tikuv buyumlarini tayyorlashda yordamchi elementlarni bajarishga
sarflanadigan vaqt assortimentning turlari bo’yicha ishlab chiqilgan tarmoq
normativlari yordamida aniqlanadi. Yordamchi elementlarni bajarishga sarflanadigan
vaqt kiyim detallarining o’lchamiga ko’ra har xil bo’ladi, masalan «detalni
konveyerdan olish» elementi bo’yicha vaqt normativi tayyor mahsulot uchun mayda
detallarni olishga nisbatan ko’proq bo’lishi normativlarda asoslab berilgan,
normativdagi tavsiyalarga ko’ra kiyim detallari 4 ta guruhga ajratilgan:
- kichik o’lchamli detallar – a
- o’rta o’lchamli detallar – b
- katta o’lchamli detallar – v
- tayyor kiyimlar – g.
Tarmoq normativining alohida bo’limida kiyim detallarini o’lchamiga ko’ra
qaysi guruhga kiritilganligi berilgan, masalan yoqaning bo’laklari kichik guruhga,
eng o’rta bo’lakka, ulangan detallar katta guruhga kiritilgan bo’lib, normativning
keyingi bo’limida yordamchi elementlarning guruhlarga ko’ra bajarilish vaqti
berilgan.

---

121
Texnologik operatsiya uchun vaqt me’yorini aniqlashda avval operatsiyaning
tartibi, uni tashkil etgan elementlari aniqlanadi, ularning ichidan yordamchi
elementlarni bajarilish ketma-ketligi tuziladi.
O’rganilayotgan operatsiya uchun kiyim detallarini qaysi guruhga mansubligi
aniqlanib, ularning ajralish vaqti maxsus jadvallardan tanlab olinadi. Yordamchi
elementlarni bajarilish vaqti alohida-alohida belgilanib, ularning yig’indisi orqali
texnologik operatsiyani bajarish uchun kerak bo’ladigan yordamchi elementlarga
sarflanadigan vaqt aniqlanadi.
å
=
n
el
yor
yor
t
t
1
.
.
Bunda, n - texnologik operatsiyadagi yordamchi elementlar soni.
Buyum birligiga sarflanadigan vaqt me’yori normativ bo’yicha faqat operativ
vaqtdan emas, balki me’yorni tarkibiga kiradigan ish o’rniga xizmat qilish, dam olish
va shaxsiy ehtiyojlarga ajratilgan vaqtlarning yig’indisidan iborat bo’ladi. Shunga
ko’ra, tarmoq normativlarida ishlab chiqarish jarayonining turiga, operatsiyalarni
bajarish usuli, texnologik jihozning turiga ko’ra ish o’rniga xizmat ko’rsatish va dam
olish vaqtlari operativ vaqtga nisbatan yoki ish smenasining davomiyligiga nisbatan
foizlarda berilgan.