S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

2.5 Mehnatni me’yorlashning analitik-tadqiqot usuli
Analitik-tadqiqot usuli yordamida texnik asoslangan meyorlar ish o’rnida
o’tkazilgan tadqiqot yoki kuzatuvlar natijasida olingan ma’lumotlar asosida
aniqlanadi. Shuning uchun ham ushbu usulni kuzatuvlar asosida mehnat me’yorlarini
belgilash usuli deb ham ataladi.
Korxonalarda kuzatuvlarning o’zi ikki xil usulda o’tkaziladi: bevosita kuzatuv
va bilvosita kuzatuv usuli.
Bevosita kuzatuv usuli korxonalarda keng tarqalgan bo’lib, uning tarkibiga
quyidagilar kiradi:
- ish vaqtini fotografiya qilish;
- xronometraj;
- fotoxronometraj.
Bu usullarning qo’llanilish o’rni, o’tkazilish tartibi, mohiyatlari bilan keyingi
boblarda tanishamiz.
 Analitik tadqiqot usuli korxonalarda juda keng qo’llanishi bilan bir qatorda
o’zining sermehnatligi bilan ajralib turadi, o’lchov asboblaridan (sekumondomer,
xronograf, xronoskop kabilardan) foydalanishni talab etadi. Shuning uchun analitik-
tadqiqot usuli yordamida harakatdagi me’yorlarni sifatini, loyihalashtirilgan
me’yorlarni o’zlashtirilishini nazorat qilishda, yangi operatsiyalar uchun texnik
asoslangan me’yorlarni hisoblash kerak bo’lganda foydalaniladi.
  Analitik-hisoblash usulining mohiyati me’yorlashtirilgan operatsiyani dastlabki
tarkibiy elementlarga bo’lishdan, operatsiyani oqilona tarkibini aniqlashdan hamda
tasdiqlangan tarmoqning me’yoriy hujjatlari asosida mehnat me’yorlarini hisoblab
chiqishdan iborat. Bu usulda ham vaqt me’yorining tarkibiy qismlarining har biri,
ularning davom etishiga ta’sir qiluvchi omillar, elementlarning oqilonaligi, izchillik,

---

96
ketma-ketligi tahlil qilinadi, mehnat me’yorlari elementlar bo’yicha vaqt
normativlarini jamlash yo’li bilan aniqlanadi.
 Ushbu usulni tarmoq bo’yicha ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar texnologik
operatsiyani bajarishning texnik shartlari mavjud bo’lganda qo’llash maqsadga
muvofiqdir. Bu usulda aniqlangan me’yorlar bir xil darajada tig’iz, tarang bo’lishini,
operatsiyani elementlarga ajratishda bir xilda yondoshishni ta’minlaydi. Bu usul
ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil qilishning, ishlab chiqarish texnologiyasining,
ish joyini texnika bilan qurollantirishning ilg’or darajada bo’lishini talab qiladi,
me’yorlashning yagona uslubiyotini qo’llashga imkon beradi, me’yor belgilash uchun
esa me’yorlovchining ish o’rnida bevosita bo’lishini talab qilmaydi, analitik-tadqiqot
usulida mavjud bo’lgan sermehnat ishlar ancha qisqargan bo’ladi. Lekin ushbu usul
ham kamchiliklardan holi emas. U ham bo’lsa texnologik jarayondagi hamma
operatsiyalar uchun normativlarning mavjud emasligi, normativlarda ko’zda tutilgan
texnikaviy-tashkiliy sharoitlarni amaldagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan farq
qilishi, har xil tuzatish koeffitsientlarini qo’llash asosida me’yorlarning ilg’or
bo’lishidagi to’siqlar va boshqalar.
 Analitik - hisoblash usulida mehnat me’yorlari aniq ishlab chiqarish
sharoitlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Bunday sharoitlarga quyidagilar kiradi:
  a) detal yoki buyumning xususiyatlarini belgilovchi massasi, tashqi ko’rinishi,
o’lchamlari kabi miqdoriy ko’rsatkichlar;
b) texnologik jihozning texnik parametrlaridan mashina valining aylanish
tezligi, tezlikdan foydalanish koeffitsienti, qaviqlar soni va boshqalar;
v) ishchining ish qobiliyatiga ta’sir etuvchi omillar;
g) ish o’rnini tashkil qilinishi va xizmat ko’rsatilishi;
d) konveyerning harakatlanishiga nisbatan ishchining holati;
e) ishlatilayotgan xom ashyoning tarkibi va boshqalar.
Shu sababli ham engil sanoat ishlab chiqarishning har xil jarayon va
operatsiyalarida analitik-hisoblash usuli o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan
holda qo’llaniladi.

---

97
Turli korxonalarga ishlab chiqarish jarayoni turlichadir, shu sababli asoslangan
me’yorlarni belgilash uchun analitik usulning ikkala turidan foydalaniladi. Masalan,
operatsiyaning ba’zi elementlari bo’yicha zaruriy normativ materiallar bo’lmasa,
mana shu elementlarga vaqt sarfi analitik-tadqiqot usuli bilan, boshqalari – analitik-
hisoblash usuli bilan aniqlanadi. Analitik-hisoblash usuli analitik-tadqiqot usuli bilan
to’ldiriladi.
Ish vaqtini sarfini o’rganishning maqsadi va vazifalari. Ishlab chiqarish
korxonalarida ish o’rinlarida ish vaqti  sarflanishini o’rganish muhim ahamiyatga ega
bo’lib, u mehnatni texnik me’yorlashning asosini tashkil etadi. Korxonalarda ish
vaqtini sarflashni tartibli ravishda kuzatmasdan va o’rganmasdan turib, har bir ish
o’rnining ishlab chiqarish imkoniyatlarini va eng ilg’or ish usullarini, ish vaqtining
zoye ketishini aniqlash mumkin emas.
Ish vaqti sarfini 2 xil usulda o’rganiladi:
- ish vaqti sarfini bevosita kuzatish usuli;
- ish vaqti sarfini momentli kuzatuv usuli.
Kuzatish yo’li bilan ish vaqti sarfini o’rganishning asosiy maqsadi
quyidagilardan iborat:
- ayrim ishlarni va operatsiyalarning elementlarni bajarish uchun haqiqatda
qilinadigan ish vaqti sarfini o’rganish, ilg’or ish usullarini o’rganish;
- samarali ishlashning eng yaxshi, ilg’or usullarni, shuningdek, ish vaqtidan
oqilona foydalanmaslik sabablarini aniqlash;
- texnologik operatsiyalarni elementlar bo’yicha bajarishda eng optimal
izchillikni aniqlash;
- ishlab chiqarishda, har bir ish o’rnida ish vaqtining zoye ketish sabablarini,
mehnat unumdorligini o’stirish imkoniyatlarini aniqlash va boshqalar.
Ish vaqti sarfini o’rganish va shu asosda mehnat me’yorlarini belgilash ish
vaqti fondidan samarali foydalanishga qaratilgan. Ish vaqti sarfini bevosita kuzatish
usuli korxonalarda keng qo’llaniladi, u xronometraj, ish vaqtining fotografiyasi,
fotoxronometraj shaklida o’tkaziladi. Kuzatish maxsus o’lchash asboblari yordamida
ishchining harakatlarini va texnologik operatsiyalarni mayda elementlarga ajratilgan

---

98
holda o’tkaziladi. Ushbu usul o’zining aniqliligi, ammo mehnat sarfini yuqoriligi
bilan ajralib turadi.
Korxonalarda ish vaqtidan foydalanishning o’rtacha darajalarini aniqlash kerak
bo’lganda kuzatuvning momentlar bo’yicha o’rganish usuli qabul qilinadi. Bu usulda
ishchilarning ish vaqtidan foydalanish ish belgilovchi harakatlarga sarflangan joriy
vaqt asosida emas, balki harakatlarning soni orqali aniqlanadi. Shuning uchun ham u
ommaviy fotografiya  o’tkazish asosida qo’llaniladi. Bu usul o’zining oddiyligi, kam
mehnat talab qilishi bilan ajralib turadi.