S. S. Ismailova lizing asoslari

5.3. Rivojlangan mamlakatlarda lizingning rivojlanishi


Amerika Qo‘shma Shtatlarida lizing bozori. Bugungi kunda, AQSHdagi lizing beruvchilar uchta asosiy guruhga bo‘linadilar: Mustaqil lizing kompaniyalari, banklar huzuridagi lizing kompaniyalari va uskunalar ishlab chiqaruvchilar huzuridagi kompaniyalar. Mustaqil lizing kompaniyalariga lizing tarmog‘idagi mablag‘ aylanishining taxminan yarmi, ya’ni 50-52 %i, banklarga 27 va uskunalar ishlab chiqaruvchilar huzuridagi kompaniyalar 19 %i, bozorning boshqa ishtirokchilariga esa 2 %i to‘g‘ri kelmoqda. Lizing eng daromadli moliya vositalaridan biri bo‘lib qolmoqda: soliqlar to‘lagunga qadar foydaning tushumga nisbati tarmoq bo‘yicha o‘rtacha 18 %ini, sarmoyadan daromad esa 15 %ga yaqinroqni tashkil etadi.

AQSHda lizingning bunchalik gullab-yashnashiga quyidagilar sabab bo‘ladi:

1. 
   Iqtisodiy pasayish ro‘y bergan va sanoat korxonalarining foydasi kamayib ketgan, yuqori inflyatsiya hukm surgan, ishlab chiqarishni modernizasiyalash va aholini band qilish muammolarini hal etish zarurati paydo bo‘lgan dastlabki kezlarda lizing sektoriga rag‘batlantiruvchi imtiyozlar berish va uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratishga ehtiyojlar tug‘ildi.
   

56
1970 - yilga qadar Amerikada lizingga asosan qimmat turadigan, obyektlar berilgan edi. Usha yili Bank xolding kompaniyalari haqida qonun qabul qilinganidan keyin banklarga lizing bilan shug‘ullanish ruxsat berildi. Banklar lizingga juda jiddiy e’tibor bilan qaray boshladilar. Ko‘pgina mustaqil kompaniyalar banklar tomonidan sotib olindi, o‘z lizing kompaniyalarini rivojlantirishga ancha-muncha mablag‘larni investitsiya qildilar, bozorga professional yosh odamlar kirib kelishdi, ular bank tuzilmasi orqali bu bozorni qizdirdilar va lizingga nisbatan qiziqishni kuchaytirib yubordilar.

2. 
   Tarmoqning rivojlanishi barobarida lizing operatsiyalari to‘g‘risidagi axborotni hisobga olish, yoritish va ochishning yangi tamoyilini qabul qilishga ehtiyoj tug‘ildi. Hisobga olishning takomillashtirish jarayonida AQSH qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiyasi turdi. 1964-1976 - yilgacha lizing operatsiyalarini buxgalteriya ro‘yxatiga olish tamoyillari to‘xtovsiz takomillashib bordi, bu esa oxir oqibatda 1976 - yili 13-sonli Moliya hisobi standartining qabul qilinishiga olib keldi. Mazkur standart bugungi kunda ham amalda bo‘lib, hamma uchun tushunarli va yaqqol ko‘rinib turadigan lizing operatsiyalarining joriy etilishiga imkon to‘g‘dirdiki, natijada keyinchalik tarmoqqa sarmoyaning oqib kirishini ta’minladi, lizing operatsiyalarining korporativ va qarz qog‘ozlari bozori rivojlanishiga rag‘bat bo‘ldi.
   

2. 
   AQSHda lizingning juda tez rivojlanib ketishi sabablaridan soliq imtiyozlari: ya’ni jadallashtirilgan amortizatsiya va investitsiyalangan soliq imtiyozi (yangi investitsiyalar qiymatining 10 %gacha soliq summasidan chiqarib tashlandi) sabab bo‘ldi. Ammo soliq imtiyozlariga huquq-shartnoma AQSH moliya vazirligining ichki daromadlar boshqarmasi tomonidan lizinglar uchun o‘rnatilgan qoidalarga muvofiq kelgan taqdirdagina paydo bo‘ladi. Ya’ni:
   

• lizingning davomiyligi 30 yildan kam bo‘lishi shart;

• lizing mulkni oqilona bozor narxidan past naxrda sotib olinishi imkoniyatini ko‘zda tutmasligi kerak;

• lizing dastlabki to‘lovlar bitimining oxirigacha keyingilaridan ko‘p bo‘ladigan to‘lovlar jadvalini ko‘zda tutmasligi lozim. Agar bunga yo‘l qo‘yilsa, oldi-sotdi bitimi ba’zi soliqlardan qochish maqsadida amalga oshirilgan lizing sifatida tuzilganligidan dalolat berishi mumkin;

• lizing ijara beruvchini foyda olishning bozordagi me’yoriy darajasi bilan ta’minlashi zarur;

• lizingni uzaytirish imkoniyati uskunalarning bozordagi me’yoriy bahosini hisobga olishi kerak. 1977 - yilgacha firmalar uskunalarni ijaraga, ularning bahosini balanslarida ko‘rsatmagan holda olishlari mumkin edi, katta
57
miqdorda qarzdor bo‘lgan firmalar o‘sib ketgan qarz summasini ko‘rsatmagan holda qo‘shimcha ravishda uskunalar sotib olish imkoniyatiga ega edilar. Shunday qilib, haqiqiy qarz miqdori investor va ekspertlardan yashirib qolinardi. 1976 - yili Moliya hisobini standartlash boshqarmasi RA5 13 ni tasdiqladi, unga ko‘ra ba’zi lizing bitimlari mulk xarid qilish va zimmaga moliyaviy majburiyatlar olish sifatida hisoblana boshladi. Bunday standartdan ko‘zda tutilgan maqsad "haqiqiy ijara" va lizing vositasida mulk sotib olish o‘rtasidagi farqni chegaralab qo‘yish edi. Standartda quyidagi bandlar bor edi: bitimning yakunida mulkka egalik huquqi ijarachiga o‘tadi; lizing bitimi mulkni bitimning oxirida bozordagi narxdan arzon sotib olishga imkon beradi; bitim muddati mulk xizmati foydali muddatining 75 %dan ko‘p yoki shunga teng bo‘ladi; lizing to‘lovlarining joriy qiymati lizing mulkining bozordagi me’yoriy bahosinining 90 %dan ko‘p yoki shunga teng bo‘ladi. Agar bitim mana shu shartlardan loqal bittasini qoniqtirsa ham mulk ijarachi balansida hisobga olinadi.

1986 - yildan boshlab lizingning soliq asosidagi iqlimi o‘zgardi. AQSH soliq tizimida o‘tkazilgan islohot investitsiyalarga soliq imtiyozlarini bekor qilinishi hamda amortizatsiya sohasini o‘zgarishi orqali soliq imtiyozlariga yaqinlashuvni cheklab qo‘ydi. Soliq islohoti lizingning iqtisodiy foydasini ancha-muncha kamaytirib yubordi, ammo, shunday bo‘lsada, bu tarmoq rivojlanishdan to‘xtab qolgani yo‘q.

Keyingi 50 yil mobaynida lizing AQSHda davlat iqtisodiy siyosatining strategik muhim yo‘nalishi sifatida e’tirof etib kelindi. Lizing tarmog‘i tarixining kattagina qismi AQSH Kongressi tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Kongress asosiy vositalarining sotib olinishiga, Amerika ishlab chiqaruvchilarining ishlab chiqarish bazasini yangilashga sarmoya kiritilishini har tomonlama rag‘batlantirib turdi.

50. 
    asrning 70-80 - yillarida lizingning gurkirab rivojlanishiga aynan vositachi tuzilmalarning faol ishtiroki sabab bo‘lgan. Mazkur vositachi mo-liyaviy tashkilotlarga soliq bo‘yicha yo‘naltirilgan katta imtiyozlar ularning mazkur sohadan manfaatdor bo‘lishlarini ta’minlab bergan.