Sabaqlar oqıwshılardı temalardı tereńrek hám ǵárezsiz úyreniwlerin aktivlashtirishni názerde tutadı

Sabaqlar oqıwshılardı temalardı tereńrek hám ǵárezsiz úyreniwlerin aktivlashtirishni názerde tutadı. Oqıwshılar 1-3 klaslarda sabaq tayarlawǵa úyrensalarda, lekin ámeliy jumıslar, gúzetishlar ótkeriw ushın oqıtıwshı kursatmalari zárúr bolıp tabıladı. Bunda oqıwshılar sabaqlardı qanday tayarlaw, ámeliyat jayın qanday shólkemlestiriw, gúzetishlarni izbe-iz orınlaw, belgilew hám juwmaqlar shıǵarıwǵa úyrenediler.
Oqıwshılar bazı bir ámeliy islerdi, joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, sabaqlıqta berilgen kursatmalarga súyengen halda da atqaradılar. Oqıtıwshı tábiyattanıwlıq sabaqları mazmunın, onıń bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq áhmiyetin sóylep beriwi kerek.
Sabaq penen birge házirgi sharayatta oqıwshılardıń tábiyaat deneleri hám hádiyselerin tábiyiy sharayatta ámeliy tárepten úyreniw tiykarǵı wazıypalarınan biri dep qaraladı. Sol sebepli sayaxatlar ótkeriwge úlken itibar beriliwi kerek.
Sayaxatlar processinde oqıwshılar átirap -tábiyaattı gúzetadilar, jıldıń túrli máwsimilarida kisiler miyneti menen tanısadalar. Sayaxattan tiykarǵı maqset - tábiyaat dene hám hádiyseleriniń real jaǵdayı haqqında balalarda janlı tasavurlar payda etiw bolıp tabıladı.
Eger sayaxat tema úyrenilishidan aldın ótkerilgen bolsa, alınǵan tásirler keyingi sabaqlar processinde ósimlik hám haywanlardıń to'zulishi hám ishki qásiyetleri haqqında anıq túsinikler ónim etiwde paydalanıladı. Sonıń menen birge, oqıwshılardıń tábiyaat predmedlari, hádiyseleri hám olardıń óz-ara baylanıslılıǵı haqqındaǵı bilimlerin anıqlaw maqsetinde de sayaxat ótkeriledi. Bul temanı úyreneip atırǵan waqıtta kóbinese sabaq processinde úyrenilgen tábiyattanıwlıq túsiniklerin bekkemlew hám oydinlashtirish maqsetinde mavu úyrenilgach ulıwmalastıratuǵın mazmunda sayaxat ótkeriledi.
Programmada sayaxatlar derlik barlıq tema boyınsha názerde tutılǵan. Olardıń sanı kópaytirilishi múmkin. Olar jergilikli tábiyaat sharayatların esapqa alǵan halda joybarlastırılǵan.
Tábiyattanıwlıqqa tiyisli sayaxatlar tiykarlanıp qaysı bolıp tabıladı bir temanı úyreniw hám bekkemlew ushın ótkeriledi (mısalı, dárya arqalı hám jarlıqlarda jer qatlamlarınıń jaylasıwı, mektep ortalıǵındaǵı qurǵaqlıq maydanınıń formaları hám t.b. ). Kóbinese sayaxatlar ulıwma ózgeshelikke iye boladı, mısalı suw háwizlerine sayaxattı alaylıq. Bul sayaxatlarda oqıwshılar suw háwizi hámde onıń arqalı daǵı ósimlik hám haywanot dúnyası menen tanısadılar, suw háwiziniń rayon xojalıq turmısındaǵı áhmiyetin úyrenediler. Bazı bir sayaxatlar islep shıǵarıw ózgeshelikine iye boladı. Mısalı, paxta atızlarına, sharbashılıq fermalarına, palız eginleri saqlaw jaylarına uyımlastırılǵan sayaxatlar. Bular awıl xojalıǵı miynetkeshleriniń miyneti menen tanısıw ushın múmkinshilik jaratadı.

«Insannıń tábiyaattan paydalanıwı hámde onı qorǵawi» bólimi tábiyattanıwlıq kursdı aqırına jetkeredi hám oqıwshılar alǵan bilimlerdi ulıwmalastıradı. Bunda áwele tábiyaattı qorǵaw daǵı adamdıń roli ajralıp turadı. Oqıwshılar tábiyaat qáwipsizligi boyınsha nızamshılıq hújjetleri menen tanısadılar, olardıń orınlanıwı hár bir úlke puqarası ushın májburiy ekenligin bilip aladılar. Ózleri uddalaydigan paydalı islerdi belgileydiler, olarda aktiv qatnas etediler.

Mektep úlkeshunosligining wazıypası - oqıwshılar tárepinen tálim-tárbiya maqsetinde hár túrlı derekler boyınsha hám tikkeley baqlawlar tiykarında óz úlkesi territoriyasini hár tárepleme úyreniw bolıp tabıladı.
Úlketanıwlıq — turmıs menen baylanısıwdıń qúdiretli quralı bolıp tabıladı. Kópshilik oqıwshılardıń mektepti bitirganlaridan keyin jergilikli sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanalarına islew ushın barıwların esapqa alınǵanda úlketanıwlıq bólek áhmiyetke iye boladı.
Úlketanıwlıq tikkeley tábiyaat muhoazasi menen baylanıslı, sebebi óz úlkesin biliw oqıwshılarǵa onı qorǵaw hám ózgertiw boyınsha jumıslarda sanalı qatnasıw múmkinshiligin beredi. Óz úlkesin úyreniw oqıwshılardıń ǵárezsizligin rawajlantıradı, sebebi social -paydalı miynette baholi qudıret aktiv qatnasıwǵa múmkinshilik beredi.
Úlketanıwlıq materialın úyreniw boyınsha jumıs oqıw maqsetlerine juwap beriwi kerek. Sol sebepli de onıń mazmunı hám xarakteri oqıw programması menen belgilenedi. Úlketanıwlıq jumısları tashkil etińiw formaları boyınsha klasqa hám klasstan sırtda bolıwı múmkin, tek olar barlıq oqıwshılar tárepinen orınlansın.
Úlketanıwlıq qaǵıydası teoriyalıq tábiyattanıwlıq kursdıń oqıwshılar óz úlkeligi tábiyaatı menen tikkeley baylanısde bolıwında alatuǵın qıyallarǵa sistematik túrde baylanısıwın názerde tutadı. Úlketanıwlıq bilimlerinen álbette paydalanıw oqıw úlkeshunosligining bas maqseti bolıp tabıladı. Onıń ushın oqıtıwshı óz ixtiyorida jetkilikli úlketanıwlıq materiallarına ıyelewi hám sabaqlar ushın oqıw materialın ózlestiriw hám túsinip alıwǵa járdem beretuǵın jergilikli maǵlıwmatlardı tańlap alıwı kerek.
Úlketanıwlıq qaǵıydası tábiyattanıwlıqtı oqıtıwda kóplegen didaktik qaǵıydalardan (oqıtıwdıń ilimiyligi hám kórgezbeliligi, anıqtan noanikqa, jaqınnan uzaqqa barıw sıyaqlılardan ) paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.
Jergilikli úlketanıwlıq materiallarınan oqıtıwshı tábiyattanıwlıqtı oqıtıwda túsindiriw, salıstırıwlaw hám kórsetiw ushın paydalanadı, oqıwshılar bolsa—ko'pgina tábiyaat hádiyselerin tikkeley aqıl qılıp alıw ushın paydalanadı.
Úlketanıwlıq qaǵıydasınan sistemalı túrde paydalanıw alınǵan teoriyalıq bilim hám uqıplardı turmıs (mısalı, awıl xojalıq jumıslarınıń mo''tadil, yaǵnıy optimal múddetlerin anıqlaw ushın aldınan hawa rayın aytıp beriw, dáryadan ótiwde qawipsizlikti támiyinlew maqsetinde onıń rejimin anıqlaw, jergilikli awıl xojalıǵı shólkemleri ushın ósimlikler jıynaw hám h.) menen bólewge járdem beredi. Sonday etip, tábiyattanıwlıqtı oqıtıw «og'zaki sxemada» emes, bálki haqıyqattı baqlaw tiykarında qurıladı. Bunnan úlketanıwlıqtan tábiyattanıwlıqtı oqıtıwda hár kúni hám úzliksiz paydalanıw kerekligi málim boladı. Barlıq sabaqlar úlketanıwlıq principinde dúzilisi kerek.

Hár bir sayaxat jigerli túrde tayarlıqtı talap etedi hám tómendegi basqıshlardan dúziledi:

1. Jergilikli sharayattı esapqa alǵan halda bir jıllıq hám sherekler boyınsha sayaxatlar rejesin to'zish.
2. Hár bir sayaxattıń anıq oqıw -tárbiyalıq wazıypaların belgilew.
3. Hár bir sayaxattı aldınan tańlaw. Bunda sayaxat ob'ektleriniń marshrutlari belgilenedi.
4. Sayaxattıń keńeytirilgen jumıs rejesin to'zish.
5. Sáwbet ótkeriw ushın anıq sorawlar to'zib alıw.
6. Oqıwshılar menen sáwbet ótkeriw ushın sayaxat ob'ektinde isleytuǵınlardı belgilew.
7. Oqıwshılardı aldınan tayarlaw : sayaxattıń ulıwma wazıypaların tuwrı shólkemlestiriw, wazıypa hám minnetlemelerdi bólistiriw, sayaxattıń tártip-qaǵıydaları menen tanıstırıw, ásbap -úskeneler hám úskenelerdi tayarlaw.
8. Sayaxat uyushtirishda járdemshilerdi tayarlaw (ata-analar, joqarı klass oqıwshıları ).
Ádebiyattaǵı suwretler oqıw materialın úyreniwde tiykarǵı derek esaplanadı. Sol sebepli balalar olardı dıqqat penen itibar menen úyreniwge, analiz etiwge ádetlentiriw zárúrli hol bolıp tabıladı, sebebi olar tema mazmunın sáwlelendiredi. Súwretler degi sorawlar bolsa oqıwshılar biliw iskerligin aktivlashtirib, ǵárezsiz sheshiw qábiletin rawajlantıradı.

Tábiyattanıwlıqtıń dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwdegi áhmiyeti sonnan ibarat, ol áwele turmıstıń payda bolıwı hám rawajlanıwınıń materiallıq tiykarların ashıp beredi. Sol sebebi de baslanǵısh klasslar oqıtıwshı aldında tábiyattanıwlıq sabaqları ushın material mazmunın tańlaw wazıypası turadı. Mektep balalarına ilimiy-texnika rawajlanıwı, Ózbekstan Respublikası Húkimetiniń qararları, awıl xojalıǵı haywanları hám ósimlikleri, olardıń jańa jemisdor zot hám de sortlarınıń ekonomikalıq -ekologiyalıq natiyjeliligin asırıw tuwrısında gúrriń qılıw zárúrli bolıp tabıladı. Oqıw materiallarına biologiya páni jetiskenlikleriniń awıl xojalıǵında nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi (g'o'za, pomidor, palız eginleri) tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı kirgiziw kerek. Tábiyattanıwlıq tiykarların úyreniwdi islep shıǵarıw brigadalaridagi social -paydalı miynet menen bólew úlken áhmiyetke iye boladı. Oqıtıwshılardı Prezident I. A. Karimovning tábiyaat hám ekologiyada qarawları menen tanıstırıp barıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Onıń ushın Prezidentimizning “Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında : qawipsizlikke abay, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri”, “Bárkámal áwlad - Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykari”, “Ózbekstan XXI asrga intilmoqda” sıyaqlı dóretpelerinen paydalanıw múmkin.

Sayaxat dawamında oqıtıwshı hár túrli oqıtıw usılları hám usıllarınan paydalanadı. Sayaxattan keyin jıynalǵan materiallardan gerbariylar, tarqatpa materiallar hám kollektsiyalar etiledi. Súwretler, albomlar, stendlar da sabaqta kórgezbeli qural bolıp xızmet etedi. Sayaxatqa tiyisli materiallar tarbiatshunoslik, matematika, ana tili, miynet hám súwret sabaqlarında da paydalanıladı.
Sabaq menen úy wazıypası mudami baylanıslı halda ámelge asıriladı. Berilgen tapsırmaqa tiykarlanıp sabaq processinde alınǵan bilimlerge tıykarlanıp, sabaqlıqtıń tekst hám suwretleri ústinde ózbetinshe isleydiler, ápiwayı tájiriybeler qóyadılar, gúzetadilar ótkerediler, tábiyaatda ámeliy jumıslar atqara barıp gerbariylar, ósimlik urıwlarınan hám de haywanlar wákillerinen kollektsiyalar tayarlaydilar hám basqa tábiyiy materiallar toplaydılar. Úyde úyrenilgen barlıq materiallar jańa bilimler qáliplesiwinde keyngi sabaqlar de tayansh retinde paydalanıladı.
Kitap menen islewdi tómendegi usıllar qollanıladı : tekst islew; soraw hám tapsırmalar ústinde islew; sabaqlıq hám qóllanbalardaǵı súwret, sxemalar menen islew,
Oqıwshılardıń jańa bilim alıwı hám alınǵan bilimlerdi bekkemlew ushın tekst menen islew úlken nátiyjelililikke iye. Onıń ushın tema buyicha kirisiw sáwbeti, oqıwshınıń maqalasın oqıp shıǵıp /to'liq yamasa ayırım bólimlerni/, o'qilgan mazmun boyınsha oqıtıwshınıń túsindiriwi, jańa termin, atlardı dápterge belgilengenler etiledi. Bul processda oqıtıwshı basshılıq etip barlıq oqıwshılardı tartadı. Tekst puqta ózlestiriw ushın oqıtıwshı aldınan tapsırma beredi atap aytqanda, tariyp yamasa túsiniklerdi tabıw ; sorawǵa juwap beriw; tekstte aytılǵan tábiyaat hádiyselerin túsindiriw boyınsha ayırım tekstler oqıtıladı.
Kóp ámeliy islerdi, tájiriybe hám gúzetuvlarni oqıwshılar ǵárezsiz, sabaqlıqta berilgen kursatmalardan paydalanıp orınlawları kerek. Oqıwshılar aldın tekstti ishinde oqıydılar, keyin bolsa sorawlar boyınsha sáwbet ótkeriledi. Ámeliy islerdi orınlawǵa kirisiwden aldın, tapsırmalardı úyreniw, ásbap -úskene úskenelerin kórip shıǵıw kerek. Sonnan keyin juwmaqlar shiǵarılatuǵın klass jumısları tashkil etiledi. Tábiyattanıwlıq sabaqlıǵı daǵı bazı bir temalar boyınsha tekstler programmada belgilengenine salıstırǵanda kóbirek berilgen. Bul oqıtıwshına óz qosıq aytıwına kóre tábiyaat materialları mektep átirapına tán bolǵan temanı tańlap alıw imkaniyatın beredi. Eger mektep átirapında hesh qanday awıl xojalıq eginleri (mısalı, palız eginleri) bolmasa, sabaqlıqtıń bunday maqalaların ulıwma topırlıq yamasa klasstan tısqarı oqıw ushın beriw múmkin.
Sabaqlıqtaǵı súwretler menen islew ónimli bolıwı ushın oqıtıwshı oqıwshılarǵa túrli tapsırmalar, yaǵnıy suwretke qaray gúrriń to'zish, tekstten sol súwretti suwretleytuǵın jayın tabıw, suwretlengen ob'ekttiń zárúrli hám nomuhim belgilerin ajıratıw, salıstırıwlaw hám taǵı basqalardı beriwi múmkin. Sabaqtaǵı sorawlar hám tapsırmalar oqıwshılardıń ózbetinshe jumısları ushın paydalı bolıp tabıladı. Tekst hám súwretler menen islew ushın berilgen túrli tapsırmalar charchoqni aladı hám oqıwǵa qızıǵıwshılıqtı asıradı. Oyınlar aktiv oqıtıw hám tárbiyalaw sistemasındaǵı bir usıl retinde oqıw procesin janlandıradı hám hár túrli forma beredi. Oyınlar oqıw processindegi ornına kóre shártli túrde eki gruppaǵa bólinedi: bular oqıwshılardıń jańa bilimlerdi alıw processinde qollanılatuǵın oyınlar hám ótilgen temanı bekkemlew ushın tákirarlanatuǵın oyınlar.
Tekst degi jańa sózler sózlik formasında mánisi menen birge jazıp barıladı, sol processda balalardıń sózlik baylıǵı asıra barıladı.
Balalarǵa silteme etiledi soraw hám tapsırmalar tómendegi mazmunda gruppalarǵa bólinedi:I. Bilimlerdi bekkemlewge qaratılǵan. Ózbekstanda qanday g'alla eginleri o'stiriladi? G'allaning mıywesi ne dep ataladı? Palız eginleriniń mıywesi basqa ósimlikler mevasidan qanday parıq etedi? Qaysı qus zıyankes shıbın-shirkeylerdi qiradi?
2. Logikalıq tafakko'rni rawajlandırıw maqsetinde. Mısalı, “Ne ushın názerde japıraqlar reńi qızıl hám sarı boladı? Ósimlikler ne ushın kupaytiriladi? Ne ushın qus ıssı úlkelikke ushıp ketediler? Ne ushın kóz kiriwi menen hawa soviy baslaydı? Názerde shıbın-shirkeyler hám basqa kópshilik haywanlardıń ko'rinmay qalıwına sebep ne? “
3. Gúzetish járdeminde alınǵan bilimlerdi oydinlashtirish maqsetinde pomidor japıraqları mákke bargidan nesi menen parıq etedi? G'o'za mevasini qanday mıywe dep ataladı? G'alla-dán ósimlikleri dánlerin óz-ara salıstırıwlang. Olar bir-birinen qaysı belgisi menen parıq etedi?

Tiri tábiyaat múyeshinde ámelge asırilatuǵın shınıǵıwlar.

Kishi jas daǵı mektep oqıwshılarınıń átirap daǵı bolmıstı kóriw, olar haqqındaǵı bilimler menen qurallanıwları, olardı gúzetish tiykarında gúzetuvchanlik qábiletlerin ósiriw ushın tiri tábiyaat múyeshi bólek áhmiyetke iye boladı. Tábiyaat múyeshinde oqıwshılar reń- barang mazmunda jumıs atqaradılar, mısalı, ósimlik hám haywan túrlerin gúzetish, olardı baǵıw - azıqlantırıw, suwǵarıw, japıraqların juwıw, forma beriw, ólshew, kupaytirish, olar ústinde túrli temalarda tájiriybeler ótkeriw, otaqları, kesellik hám zıyankeslerine qarsı kóresh jolların ámeliy tárepten úyrenediler, mazko'r jumıslar boyınsha jetkilikli kónlikpelerge iye boladılar.
Baslanǵısh klass oqıwshılarında tiri tábiyaat múyeshinde ámelge asırilatuǵın jumıslar processinde ósimlikke hám haywan túrleri turmısına tiyisli bilimler payda bolıwı menen birge olarda turmıs ushın zárúrli miynet kónlikpeleri de qáliplestiredi. Oqıwshılar olardı kóbeytiw hám baǵıwǵa xızmet etetuǵın qurallar, hár qıylı ásbaplardan paydalanıw jolları menen tanısadılar, isletiw usılların úyrenediler.
Ósimlikler ómirin úyrene turıp, olardı sırtqı ortalıq faktorları menen o'zviy baylanısqanlıǵı, tájiriybeler jolı menen olardıń turmısına tásir etip, rawajlanıw nizamlıqların ózgertiw, hár qıylı awqat ratsionlari boyınsha úy haywanların bagıw tiykarında hám de máwsim menen baylanıslı halda olar organizminde kelip shıǵıs ózgerislerdi, óz-ara aǵayınlıq baylanısların anıqlaw tiykarında sistematik belgilerdi analiz etediler. Mazko'r bilim hám ámeliy kónlikpeler tábiyattanıwlıq túsiniklerin keńeyip hám bekkemlenip barıwına jay boladı.
Sabaqtan tısqarı jumıslar tikkeley sabaq menen baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda ámelge asırilatuǵın islerdi orınlaw barlıq oqıwshılar ushın májburiy bolıp tabıladı. Bunday jumıslar tiri tábiyaat múyeshi hám de mektep aldı uchastkasında jalǵız da gruppa jaǵdayındaǵı oqıwshılar qatnasıwında atqarıladı.
Sabaqtan tısqarı jumıslar oqıwshılardıń sonday iskerlik turiki, ol sabaqtıń waqıt sheńberine jaylawmaǵan, biraq baslanǵısh klass tábiyattanıwlıq programmasına baylanıslı bolıp, olardı oqıwshılardıń tolıq jámááti qatnasıwında orınlaw zárúrli hol bolıp tabıladı. Olarǵa tábiyaatda ósimlikler ústinde fenologik gúzetishlar, adamlar máwsimiy miynetin gúzetishlar, oqıw -tájiriybe uchastkasında ósimliklerdi baǵıw hám jazǵı tapsırmalardı orınlaw sıyaqlı jumıslar kiredi.
Sabaqtan tısqarı jumıslar ushın tapsırmalar oqıtıwshı tárepinen islep shıǵıladı hám oqıw jılı dawamında shınıǵıwlarda oqıwshılarǵa bólimlerge ajıratılǵan halda berip barıladı ; olardı orınlanıwı tekseriledi, bahalanadı hám oqıw -tárbiyalıq processda biliw wazıypaların sheshiwde paydalanıladı.
Tálimniń shólkemlestirilgen formaları arasında klasstan tısqarı jumıslar salmaqlı orın tutadı. Ol barlıq oqıwshılar ushın májburiy bolmaydıden, olardıń qaleishiga qaray tábiyaat haqqındaǵı bilimlerdi tereń úyrenishni óz ishine aladı. Klasstan tısqarı jumıslar jalǵız tártipte, gruppa hám ǵalabalıq tárzde alıp barılatuǵın shınıǵıw túrlerin óz ishine aladı. Olar oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqına kóre saylanǵan temalar menen baylanıslı boladı.
Shınıǵıwlar mazmunı oqıwshılardıń baǵdarlama sheńberindegi bilimlerdi toldıradı, tereńlestiredi hám keńeytiredi, ámeliy oqıw hám kónlikpelerdi qáliplestiredi.
Tábiyattanıwlıq oqıtıwda mazko'r shólkemlestirilgen sırtqı kórinisler óz-ara baylanısqan. Balalar sabaq processinde fenologik gúzetishlar, tiri tábiyaat múyeshinde, oqıw tájiriybe uchastkasında ápiwayı tájiriybeler aparıw ushın tapsırma aladılar. Sabaq processinde alınǵan materiallar uyge wazıypaların sheshiw jumısları atqarıladı, sayaxatlarda bolsa bilimler toldırıladı, oydinlashtiriladi.
Gúzetishlar nátiyjesinde oqıwshılar tábiyaat daǵı máwsimiy ózgerislerdi tábiyaat daǵı dene hám waqıyalardı óz-ara baylanıslılıǵı anglay baslaydılar, ósimlik hám haywan úlgilerinen kollektsiyalar toplaydılar.
Tiri hám jansız tábiyaattı tikkeley gúzetishlar dawamında faktik dáliller tiykarında balalarǵa materiallıq dúńyaǵa kózqaras qáliplesip baradı. Social paydalı miynet processinde mektep aymaǵın ko'kalamlazortirish, palız eginleri miywelerin jetistiriw dawamında miynet, ekologiyalıq tárbiya wazıypaları hal etip barıladı.
Balalardı biliw iskerligin ósiriwdiń jeń maqul túsetuǵın jolı oqıwshılardıń gruppa jaǵdayındaǵı iskerligin shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Ol tábiyattanıwlıqtı úyreniwde predmetli sabaqlar, sayaxat, sabaq hám klasstan tısqarı ǵárezsiz bilim alıw payıtlarında paydalanıladı. Bul waqıtta balalardıń bilim dárejelerin esapqa alǵan halda quramalılastırılgan tapsırmalar balalar ortasında bólistiriledi. Gruppa jumısların barıwında oqıwshılardıń individual qásiyetleri, pikirlew operatsiyalardı iyelew oqıwları ańsat parıq etedi.
Mektep oqıwshılarınıń teoriyalıq hám ámeliy bilimlerin keńeytiw, ámeliy iskerlikke tayarlaw hám de kásibi jóneltirishning zárúrli faktorlarınan biri- maktbdan tısqarı tálim bolıp tabıladı.
Oqıwshılar ózleriniń qala yamasa awıllarında qanday dárya, suw háwizleri, jasıl nálzorlar bar ekenin hám olardı pataslanıw hám zaqım aliwden saqlawdı bilip alıwları kerek. Haywanlar haqqında ǵamxorlıq qılıw hám olardı qirilishdan qorǵaw kerek. Qımbatlı tábiyaat ob'ektleriniń tariypini dúziw hám olardı qorǵaw, zıyanlı tábiyiy processlerdiń (jarlıqlar, úzilisler, jemiriliwlerden payda bolǵan úyinler sıyaqlılardıń ) adamdıń xojalıq iskerligine tásirin úyreniw hám olardıń aldın alıwda qatnasıw kerek.
Ámeliy metod oqıw processinde oqıwshılardıń hár túrli iskerligin jóneltiriw menen belgilenedi. Bul joba islep shıǵıw, dene menen tanısıw tapsırmaları pikirlew nátiyjelerin rásmiylestiriw, orınlanǵan jumısqa juwmaq soǵıw. Bul metod predmet, dene hám tábiyaat hádiyselerin eń jaqsı jol menen úyreniw múmkinliginen júdá keń qollanıladı.
Ámeliy metod awızsha hám kórgezbeli metod menen ajıralmas baylanısqan (kórsetiw, aldında turǵan jumıs boyınsha oqıtıwshınıń túsinigi). Qandayda bir ámeliy isten baslawdan aldın oqıtıwshı oqıwshılar aldında tapsırma qóyadı hámde onı orınlaw jolı haqqında kórgezbe beredi. Tapsırmanı mashqalalı tárzde bolǵanı maqul. onı sheshiw processinde bilim menen birge oqıtıwshınıń ámeliy jumısı hám logikalıq oylawı uyqaslasıp ketedi. Bilimlerdi ózlestiriwde oqıw procesin ámeliy tárzde uyushtirish oqıwshı ǵárezsizligi hám dóretiwshilik pikirlewin aktivlestiredi. Ámeliy jumıslar processinde aktiv ózlestirilgen bilimler jeńil hám sanalı bolıp qalmay talay bekkem boldı. Ámeliy metod sol waqıtta qollaniladiki, qashanda aktiv ámeliy hám pikirlew iskerligi nátiyjesinde jańa bilimler alıw zárúrshiligi payda bolǵanda. Sonıń menen birge, tek jańa bilimler payda etiw emes, usınıń menen birge olardı jańa jaǵdayda qollay alıw oqıwshı yamasa ámeliy kónlikpesi payda bolıwına erisiw kerek.
Ámeliy metoddıń bir neshe túrleri ámeldegi: baqlaw laboratoriya tájiriybeleri; tiri janzatlardı anıqlaw hám xarakteristikalaw jumısları ; priborlar menen islew; tiri tábiyaat múyeshinde hám oqıw tájiriybe uchastkasındaǵı ámeliy jumıslar.
Baqlaw - bul tábiyaat daǵı predmet hám hádiyselerdi maqsetke jónelgen halda aqıl etiwden ibarat bolıp, olardıń ulıwma hám parq etiwshi belgilerin nizamlıqları anıqlanadı. Baqlaw processinde oqıwshılarda gúzetiwshenlik kónlikpeleri qáliplesedi. Baqlaw ilimiy metod esaplanadı, qaysıki oqıwshılar talay quramalı ilimiy -izertlew jumısların - tájiriybelerin qoyıwǵa, ótkeriwge tayarlanadilar. Baqlawda oqıtıwshı tárepinen anıq wazıypa qoyılǵan boladı.
Baqlawlar jalǵız, gruppa hám de frontal sırtqı kórinislerde ótkeriledi.
K. D. Ushinskiy, v. P. vaxterov, L. S. Sevruk, A. Ya. Gerd baqlawǵa úlken itibar bergen edi. A. Ya. Gerd óziniń “Mektepte tiri haywanlar” atlı kitabında oqıwshılardı baqlawlar tiykarındaǵı háreketleri izertlew oqıwshı haqqında oqıw hám ámeliy tapsırmalardı ǵárezsiz sheshiw kónlikpesi menen qurallanıwın aytıp otedi. Baqlawlar nátiyjesinde 2-3-4 klaslarda “Baqlawlar kúndeligi” dápteri toldırıladı, sorawlarǵa juwap jazıladı. Ósimliklerdiń ósiw, rawajlanıw, gúllew hám ónim beriw processleri baqlanadı.
Tájiriybeler:-oqıtıw metodı bolıp, onıń járdeminde úyrenilip atırǵan dene hám hádiyseler nizamlıqların anıqlanadı. Onıń ushın oǵan jańa sharayat jaratıp, tásir etiledi. Oqıwshılarda bul waqıtta jańa tábiyattanıwlıq qıyalları qáliplesedi.
Tájiriybe materialistik dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwde, logikalıq oylaw hám sóylewdi ósiriwde úlken áhmiyetke iye. Olar járdeminde abstrakt túsinikler jaqtılasadı, belgisiz haqıyqatlıqlardıń sırları ashıladı. Mısalı, temperaturanıń ózgeriwine qaray termometr, sınap ústin háreketlantirishini hám taǵı temperatura tásirindegi suwdiń bir agregat jaǵdayında, eki jaǵdayǵa ótiwin tek tájiriybe jardeminde anıqlap uyreniledi.
Ápiwayı tájiriybeler úy sharayatında quramalıları bolsa oqıtıwshı tárepinen sabaq processinde ámelge asıriladı. Bul waqıtta oqıwshılar baqlaw procesin fahmlash, onı nátiyjelerin tariyplewge úyreniwleri menen qımbatlı bolıp tabıladı.
Oqıwshılar dáryada quyashdıń jerge salıstırǵanda jaǵdayında qaray kuzda sovib barıwın bilip alıwları kerek. Onıń sebebin oqıwshılar tómendegi tájiriybeden bilip aladılar, janıp turǵan shamga jińishke qaǵaz qayıssha tutıladı. Bir qayıssha shamning tepasida, 2 si bolsa shamda sal uzaǵıraqta ustap turıladı. Oqıwshılar qaǵaz qayıslardıń qaysısı aldın jabılǵanlıǵın búydewleri hám ne ushın sondayligini túsindirisleri kerek. Oqıwshılar bul tájiriybeni jaz hám kuzda quyash nurınıń yar maydanın qizdırıwın túsindiriwge járdem beriwin bayqawları kerek.
Tájiriybe tiykarında oqıwshılar kuzda quyash jer ústinde kún sayın pasaya barıwı tuwrısında juwmaq shıǵaradılar. Onıń qıya túsip atırǵan nurları jer maydanına siyg'anib ótedi hám hawanı ısıtpaydı. Sol sebepli kuzda suwıq tusha baslaydı.
Sabaqtı bekkemlew ushın oqıtıwshı hám ózleri ótkergen tájiriybelerdi suwretin sızıw yamasa tariyplab jazıw, geyde onı da bunı da tariyplab jazıladı.
4-klassta “Kóp jıllıq tábiyat kórinisili hám piyazlı palız eginleri ósimliklerdi egiw múddetleriniń gúllew múddeti hám mo'lligiga tásiri” temasında tájiriybe ótkeriledi.
Onıń ushın usı ósimliklerdi oqıw -tájiriybe uchastkasında ekib, oqıwshılar tájiriybe hám kontrol ósimliklerdi artıwın parallel halda gúzetip baradılar, olardı óz-ara salıstırıwlaydilar, jumıs nátiyjelerin belgilengenler etip baradılar, suwretin sızadılar, dápterge óz juwmaqların jazadılar, ayırmashılıqların belgileydiler. Temanı úyreniwden aldın bul tájiriybe ótkerilgende balalar materialdı tereńrek ózlestirediler.
Tájiriybe waqtında mashqalalı jaǵday jaratıw ushın : bunı qanday tastıyıqlaw kerek?, qanday anıqlaw kerek?, siz házir neni kórey atırsız?. Bul processlerdi qanday túsindiriw múmkin?, ne ushın siz sonday esaplaysiz?. Tájiriybe tawsılǵannan keyin, oqıwshılar isenimli juwmaqlar shıǵaradılar.
4-klassta “Topıraq, onıń quramı, topıraq túrleri”, temaların úyreniwde laboratoriya tájiriybelerdi ótkeriw oqıwshılar bilimin tereńlestiredi. Hár bir zveno qumli, ılayli qoratuproqli hám buz hám basqa túrdegi topraqlar ústinde tájiriybe ótkeredi. Topıraqtıń ósimliklerge áhmiyeti haqqında sáwbet ótkeriledi hám biliw wazıypası qóyıladı : “jawınnan keyin ayırım orınlarda suw demde jıljıtılıp ketedi, basqa orında bolsa uzaq waqıt saqlanıp qaladı hám ko'lmak payda boladı, keyinirek bolsa topıraqta payda boladı. Ne ushın sonday bolıwın tájiriybe arqalı túsintiriń. Qaysı topıraq suwdı jaqsı ótkeziwin tájiriybede tastıyıqlang”.
Oqıwshılar jazba halda tapsırma aladılar :
1-tapsırma. Suwlı stakanni názerden keshiriń: 1-stakanda /nomerlangan/ qumli topıraq salınǵan, 2-stakanda bolsa ılayli-súlgi topıraq. Stakanlarda birdey kólemli suw soling, sızıqsha menen belgilengen. Qaysı stakanda suw tezirek sorılıwın kuzating.
2-tapsırmanı orınlawdan aldın oqıtıwshı mashqalalı soraw qóyadı : ne ushın topıraq talay reńli hám shashılıp turadı. Oqıwshılar oqıw -tájiriybe uchastkasınan topıraq aladılar.
2-tapsırma. Suwlı stakanga topıraq soling: 1-sida tezekli, 2-sida qum salıp dıqqat menen aralastiing hám tındırıp qoyıng.
Bul waqıtta oqıwshılar 3-5 minut dawamında topıraq úlgisin kórediler hám sabaqlıq menen isleydiler. Keyininen juwmaq shıǵaradılar : 1-stakandagi suw qaralaw hám uzaq tinmaydi, 2 stakan bolsa qumoq ılayı cho'kadi, joqarıda bolsa taza suw qatlamı payda boladı. Alınǵan nátiyjeler tiykarında sáwbet ótkeriledi hám ulıwmalastırıladı. Sabaqtan tısqarı waqıtta sol temada tájiriybe ótkeriw múmkin, túrli topraqlar tájiriybede túrlishe mineral duzlarǵa bóliniwin anıqlaw maqsetinde.
Tap sonıń menen birge, qadaǵalaw deneler menen izertlew denelerin óz-ara ulıwma hám parqıy belgilerin salıstırıwlaw tiykarında anıqlaw boyınsha da tájiriybe ótkeriw múmkin. Bunday tájiriybeler tiri tábiyaat múyeshi hám de oqıw -tájiriybe uchastkasındaǵı ósimlikler ústinde ótkeriledi. Mısalı, palız eginleri, donli ósimlikler úyrenilgach, 3-klassta báhárgi-jazǵı waqıtta atız tájiriybesi ótkeriwge tayarlanadı : “Egiw múddetin hám birlewdiń geshir ónimine tásirin anıqlaw”, “Suwǵarıwdıń qıyar zúráátliligine tásirin anıqlaw”, “Azıqlantirishning biyday ónimine tásirin úyreniw”, “Nom” temalarında tájiriybeler qóyıladı. Onıń ushın tájiriybe jobası islep shıǵıladı. “Oqıw” hám fenologik baqlaw kúndeligi yurgiziladi. Oqıw -tájiriybe uchastkasında “tájiriybe maydanshası” hám qadaǵalaw maydanshası túsinigin oqıwshılar bilip aladılar.
Qullası, hár bir oqıw tájiriybesi dene hám hádiyseler arasındaǵı, sebep-aqıbet baylanısıwların anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Onıń nátiyjeleri haqıyqat kriteryası esaplanadı. Oqıwshılarǵa ilimiy bilimler hám ámeliy kónlikpeler payda etiw ushın tájiriybeler ótkeriw zárúrli hol bolıp tabıladı.
Klass reti kelgendede alıp barılatuǵın ámeliy jumıslar tarqatpa materiallar menen baylanıslı boladı. Bul waqıtta oqıwshılardıń sezim shólkemleriniń aktivligi kósheyadi, qabıllaw múmkinshiligi kengayadi. Oqıwshılar kishi tájiriybeler ótkerediler. Mısalı, geypara zat yamasa shókkishshe menen o'rib kóriw járdeminde zattıń mortlıǵı, iyiw menen mayısqaqlıǵın anıqlaydilar. Tarqatpa materiallar - shıbın-shirkeyler, ósimlikler hám olardıń bólimleri, mayda haywanlar bolıp tabıladı.
Ámeliy jumıs baslanıwınan aldın jumıs maqseti daǵaza etiledi, oqıtıwshı jol-jobalar beredi, tapsırma mazmunı tusintiriledi, materiallar tarqatıladı, baqlaw jumıs nátiyjeleri boyınsha sáwbet, juwmaqlardı dápterge jazıw, súwretler sızıw.
Ámeliy jumıs waqtında oqıtıwshı ayırım oqıwshılarǵa járdem beredi, aktivlestiredi.
Tiri tábiyaat múyeshinde ámeliy jumıslar ótkeriw úlken áhmiyetke iyelik etiw bolıp tabıladı. Ol uzaq múddette baqlaw hám tájiriybeler ótkeriw menen baylanıslı. Tiri tábiyaat múyeshinde ótkerilip atırǵan ámeliy jumıslarda áwele onıń maqseti hám orınlaw izbe-izligi tusintiriledi. Oqıwshılar qolına sorawlar beriw kerek. Tábiyaat múyeshindegi islerdiń nátiyjelerinen tiyisli temalar úyrenilip atırǵanda paydalanıladı.
Ámeliy jumıslar processinde oqıtıwshı qosımsha túsindirisler beredi, jumıs retinde bahalaydı, jaqsı atqarganlarni xoshametlentiredi, jol qoyılǵan qátelerdi saplastırıwdı usınıs etedi. Sabaq aqırında juwmaqlawshı sáwbette juwmaq yasaladi: sabaqta balalar qanday jańa maǵlıwmatlardı úyrenip alǵanlıqları, ne ete alıwdı úyrengenliklari anıqlanadı.
Nátiyjede oqıtıwshı egilgen urıwlar yamasa ótkerilgen tájiriybeler qanday tashkil etilgeni tuwrısında maǵlıwmat beredi.
Sayaxatlar processinde ámeliy jumıslar shólkemlestiriw, gózlengen maqsetke erisiwde úlken nátiyje beredi. Ózbetinshe jumıslar, ósimlik bargini jıynaw, ólshewler, ósimliklerdi sırtqı kórinisin salıstırıwlaw, dárivor ósimliklerdi úyreniw hám paydalı qazilmalar, shıbın-shirkeyler kollektsiyasini jıynawǵa qaratıladı.
Ámeliy jumısqa kiriwinden aldın oqıtıwshı tapsırma beredi, yaǵnıy jumıstı orınlaw usılı menen tanıstıradı - qanday japıraqlar jıynaw, shaqlardı qanday kesiw, ósimliklerdi qanday gewlep alıw ; sachoqdan qanday paydalanıw kerekligi kórsetiledi hám sol sıyaqlı jumıs waqtında da olarǵa jerden beriledi.