Saitxodjayev

§. Falsafaning asosiy funksiyalari

Falsafa doimo jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Falsafa ijtimoiy voqelik bilan uzviy bog‘liq holda jamiyatga, uning ijtimoiy borlig‘iga faol ta’sir qilib, yangi g‘oyalarni nazariy jihatdan shakllantirib boradi. Falsafa ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida jamiyat hayotini o‘zida aks ettiradi. Ijtimoiy borliq esa rang-barang va turli-tumandir. Ijtimoiy borliqning rang-barang va turli-tumanligidan uning ko‘p funksiyaliligi kelib chiqadi. Demak, falsafa jamiyatda ko‘p funksiyalarni bajaradi.
Falsafani jamiyat hayotida katta va betakror rol o‘ynashi uning bajaradigan asosiy funksiyalarida yanada aniqroq namoyon bo‘ladi. Uning asosiy funksiyalari quyidagilardir: 1) dunyoqarashlik funksiyasi;
2) ontologik funksiyasi; 3) metodologik funksiyasi; 4) gnoseologik funksiyasi; 5) ijtimoiy funksiyasi; 6) aksiologik funksiyasi; 7) evristik funksiyasi.
Falsafa dunyoni bir butun holda aks ettirib, unda insonning dunyoga munosabati haqidagi barcha bilimlarimizni nazariy jihatdan umumlashtirib, uni o‘zlashtirish asosida bizni borliq, materiya, tabiat, jamiyat, inson, inson ongi va tafakkuri, insonning dunyoni bilishi to‘g‘risidagi eng umumiy qarashlar bilan qurollantiradi. Bu falsafaning dunyoqarash funksiyasidir. Dunyoqarash funksiyasi falsafaning, falsafiy bilimlarning asosiy xususiyatidir.
Hozirgi zamon falsafasining nazariy manbasini insoniyat tomonidan yaratilgan barcha jamiyat rivojiga xizmat qiladigan falsafiy ta’limotlar tashkil qiladi. Uning ildizlari shu paytgacha tabiiy-ilmiy, ijtimoiy- gumanitar fanlar qo‘lga kiritgan yutuqlarga borib taqaladi. Insonlar shu ta’limotlar va qo‘lga kiritilgan yutuqlar bilan tanishib o‘zlarida borliq haqida yaxlit dunyoqarash shakllantirishadi. Kishilarda olam haqida yaxlit dunyoqarash vujudga keladi.
Falsafaning dunyoqarash funksiyasi uning boshqa funksiyalari bilan chambarchas bog‘liqdir.
Falsafaning ontologik funksiyasi. Ontologiya (yunoncha ontos – borliq, logos – so‘z, ta’limot degan ma’nolarni anglatadi) – borliq to‘g‘risidagi ta’limot, falsafaning borliqni o‘rganuvchi qismi. Ontologiya borliqni asoslari, tamoyillari va qonunlarini o‘rganuvchi ta’limot. Ontologiya tushunchasi falsafaga nemis faylasufi R.Goklenius tomonidan 1613-yil kiritilgan.
Falsafaning ontologik funksiyasi borliqni, uni tuzilishini, rang- barangligini, shakllarini o‘rganishda namoyon bo‘ladi.
Falsafaning metodologik funksiyasi. Borliqning turli tomonlarini xususiy fanlar o‘z metodlari bilan tahlil qilishadi. Shu bilan birga borliqni o‘rganishda xususiy fanlar umumiy xulosalar chiqarish uchun falsafiy metodlardan ham foydalanishadi. Chunki falsafiy metodlar borliq, tabiat, jamiyat, bilish, ong va boshqa kategoriyalarning, narsa va hodisalarning mohiyatini, eng umumiy tomonlarini, bog‘lanish va aloqadorligini bilish imkoniyatini beradi. Aniq fanlar rivojlangan sari falsafiy metodlarning ahamiyati ham ortib boradi. Falsafiy metodlar aniq fanlar yutuqlarini umumlashtirib olam haqida yaxlit tasavvur hosil qilishda yordam beradi. Aynan shu vazifani falsafiy metodologik umumlashmalar, falsafiy metodlar amalga oshiradi.
Umuman falsafa alohida fanlar uchun, ularning tabiat va jamiyatning borliq va ongning konkret tomonlarini o‘rganishda, tadqiq qilishda eng umumiy metod rolini o‘ynaydi.
Falsafaning gnoseologik funksiyasi. Falsafa dunyoni bilish muammosini o‘rganar ekan, uning umumiy metodlarini ishlab chiqadi va inson bilish jarayonining umumiy nazariyasini yaratadi. Shu asosda inson bilish, uning rivojlanish tendensiyalari va eng umumiy qonunlarini ochib beradi. Falsafa inson amaliy tajribasida hosil bo‘lgan bilimlarning haqiqatligini tekshiruvchi mezonlarni ham tadqiq etadi.
Falsafa inson oldiga, avvalo, o‘zini anglash va so‘ngra borliqni o‘rganish masalasini ham qo‘yadi. Dunyoni bilish asosida inson o‘zi o‘zgarib, dunyoni oqilona anglab, so‘ngra amaliy faoliyatida falsafiy umumlashmalarga tayanadi.
Bunday hollarning barchasida falsafaning gnoseologik vazifasi namoyon bo‘ladi.
Jamiyat taraqqiyotining tarixiy tajribasi o‘rganilib va tahlil qilinib, xulosalar chiqarilib boriladi. Uning hozirgi kundagi imkoniyatlari, ehtiyojlarini bilishdan kelib chiqqan holda jamiyatning kelgusidagi istiqboli aniqlanadi. Bu – falsafaning ijtimoiy funksiyasi hisoblanadi.
Jamiyat hayotining hozirgi zamon sharoitida falsafaning aksiologik funksiyasi ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Bu funksiyaning mohiyati shundaki, falsafa inson hayotining mohiyatini, uni yashashining asosiy mazmunini, insonning turmushdagi qadr-qimmati, jamiyatda tutgan o‘rni, uni axloqiy, gumanistik prinsiplar va g‘oyalarni baholash asosida tushuntiradi. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi kunda insoniyat boshiga xavf solayotgan jahon termoyadro urushi, qurollanish poygasining yanada avj olishi, ekologiyaning buzilishi, energiya zaxiralarini tugab borishi, jamiyatda yuz berayotgan moliyaviy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy tangliklar sharoitida turli maqsadlar va faoliyatlar natijalarining gumanistik g‘oyalar bilan qo‘shilib borishi, insoniyatning Yer yuzida yashab qolishi muammolari umuminsoniy qadriyatlarni birinchi planga chiqarmoqda. Inson o‘z qadr-qimmatidan kelib chiqqan holda o‘zini ehtiyotlashga, tabiatni qo‘riqlashga intilib boraveradi. Insoniyat o‘z tarixiy rivojlanishi davrida manfaatlari bilan bog‘liq bo‘lgan juda ko‘p qadriyatlarni yaratgan. Falsafa esa uni ogohlikka chaqirmoqda.
Falsafaning evristik funksiyasi. Evristika(yunoncha heurisko so‘zi izlayman, ochaman degan ma’noni anglatadi) – qanday qilib metodik
jihatdan yangilik ochishga oid qo‘llanma, yangilik kashf etish san’atidir. Falsafaning evristik funksiyasi yangilik ochishga qaratilgan, yangilik ochishga xizmat qiladi. Masalan yangi g‘oyalar, yangi faktlar ochishga xizmat qiladi. Evristik funksiya ilmiy bayonda tizimli bayonlashga qarama-qarshi bo‘lgan holda yangi ilmiy natijalarga erishish yo‘lini tasvirlab beradi

3.