"Saltiq" namasi

“Saltiq” namasi.
XIII a’sirler shamasinda Niyazimbet ko’rshinin’ Eshbay, Nurjan, Atash, Saltiq degen sha’kirtleri bolg’an. Sol sha’kirtlerinin’ ishinen Saltiq degen ska’kirti bir namani jaqsi shertken. Saltiqtin’ jaqsi shertken namasi Saltiq namasi bolip atalip ketken. Saltiq namasina tu’rkmen xalqinin’ shayiri Maqtimquli “ Ne bilsin” qosig’in jazg’an.
Maqtimqulini oqig’anda,
Aytar edim ha’r zamanda:
Kemis bar ma, begler, anda?
So’zin tawap qilar edim.
“ Berdaq”
Maqtimquli xaliq arasinda “duniyanin’ bar ilimin simirip, kitap qoymay oqig’an karamatli wa’liy dep sanaladi”.
Tuwisqan tu’rkmen xalqinin’ ulli gumanist shayiri Maqtimqulinin’ tuwilg’anina 250 jil toladi. Usi saneni duniyaliq awqamda belgilewge YUNESKO qarar etti. Bul qarar danishpan shayirdin’ shig’armalari pu’tkil adamzat jamiyeti ushin ahmiyetli manige iye ekenligin bizin’ dawirimizdin’ moyinlawinan dalalat beredi. Bul sonin’ menen birge Sovetler Soyuzinin’ ulli semiyasina kirgen, ilgeride artta qalip, sirtqa ken’ taniliw mu’mkinshiligi bolmag’an xaliqlardin sotsiyalistlik milliy ma’deniyati barinsha gu’llenip, olardin’ danaliq ko’rkem miyraslari duniyaju’zlik ma’deniyat g’aziynesinen o’zinin’ ilayiqli ornin alip atirg’anina ayqin misal boladi.
Maqtimquli jasag’an da’wir Turkmenstanda pat riarxal qatnasiqlardin’ qaldig’in o’z boyinda saqlag’an feodalliq ja’miyet bolip, xanlar, sa’rdarlar, baylar ha’m din iyeleri xaliqti reyimsiz eziwshilikke sazawar etken zaman edi. Ekonomikaliq jaqtan qalaqliq jane uriw tartislari turkmenlerdin’ awizbirshiligine ham milliy tatiwliqta jasawina mumkinshilik bermedi, uriw tayipalar arasinda awizalaliqti qozdirdi. Turkmenstannin’ miynetkeshleri eki zulimnin’ bir tarepten ozindegi xan beglerdin’ yagniy iri jer mulik iyelerinin’ , ekinshi tarepten Iran shaxlarinin’ , Xiywa xanlarinin’ , Buxara a’mirlerinin’ basqinshiliq jawlap aliwlari zuliminda azap shekti.
Xaliqtin’ ra’wiyat so’zleri ham buginge deyingi izertlew jumislarinin’ juwmag’inda shayirdin’ o’mir tariyxi jo’ninde minaday mag’liwmat ju’zege keledi: Maqtimquli XVIII a’sirdin’ otizinshi jillari Turkmenistannin’ batis jag’indag’i A’tirek, Gurgen dariyalarinin’ jag’alawinda G’arri qala degen xosh ta’biyatli jerde duniyag’a kelip, ko’klen tayipasinin’ gerkez tiyresinen bolg’an. A’kesi Da’wletma’med Azadiy degen kisi de zamaninin’ oziq oyli shayiri, filosofi, ja’miyetlik , g’ayratkeri bolg’an adam. O’z dawirinin’ jamiyetlik, ma’mleketlik, moralliq ma’selelerin so’z etken onin’ “Wag’ziy Azad” atli talqiyin kitabi eski turkmen jamiyetinde ahmiyetli ma’nige iye bolg’an.
Maqtimqulinin’ adamgershilik paziyletlerine, bilimli boliwina shayirlig’ina akesi qatti tasir jasagan. Bolajaq shayir bala waqtinda u’y mashqalasina aralasip, miynet su’ygish, a’dep-ikramli bolip o’sedi, jonaterlik tigiw, ju’wen, qamshi soziw, zergerlik usag’an o’nerlerdi iyeleydi. Jigit shag’inda Maqtimquli da’slep Kerkide, son’ Xiywadag’i Sherg’azi, Buxaradag’i Ko’keldash medireselerinde oqig’an. O’zinin’ su’ygen qizi Men’li suliwdag’i atasi bug’an bermey, malg’a satip jibergennen keyin, Maqtimquli ju’rip-ju’rip Aqqiz degen jesir kelinshekke u’ylenedi ham onnan Ibrayim, Sari degen eki balali boladi. Biraq bul ballarinin’ jaslay qaza boliwi shayirdin’ o’mirinde, tvorchestvosinda jazilmas jara bolip iz qaldirg’an edi.
Turkmen tayipalari ortasindag’i tinimsiz awizalaliq, uriw tartislari, din iyelerinin’ quwdalawlari, Iran shaxlarinin’ topilislari elim dep qabirg’asi qayisqan oyshil shayirg’a zaman qismetlerinin’ awir ju’gin artti. Maqtimquli eldegi uriwliq tartislarg’a tiyim salip, turkmenlerdin’ milliy mamleketlik birligin boldiriw ushin ayanbay gu’resti:
Awiz birlik a’ylep, qossa baslarin,
Ko’shirmege bardur tawdin’ taslarin,
Bir suprada tayarlansa as-nani,
Ko’teriler ig’bal – bag’i turkmennin’.
Biraq ulli shayirdin’ bul aytqanlari bolmadi. Ol Orta Aziya, Iran, Afg’anstan, Kavkaz ellerin aralap, kop ellerdin’ xalqi, jamiyetlik turmisi menen jaqinnan tanisip, hamme xaliqlarg’a degen qizg’in su’yiwshilikke toli o’lmes qosiqlarin do’retti. Shayirdin’ a’jayip ma’nili qosiqlari da, o’zi de tiri waxtinda aq ken’ xaliq ko’pshiligi arasinda qatti abirayli bolg’an, og’an jurt siying’an, begler ju’gingen, din iyelerinin’ jawizliq qizg’anishin tuwdirg’an.
Maqtimquli 1790-jillar shamasinda duniyadan o’tedi. Ulli shayirdi onin’ o’z a’kesi Azadiydin’ qasina jerlegen. (Bul qoyimshiliq xazir bizin’ Iran menen shegaradan qashiq emes arqa Xorasandag’i Aqtog’ay degen jerde bolip, shayir mazarin ol jerdegi jurtshiliq hazir de hu’rmet penen ziyaratlasadi).
Maqtimquli turkmen xalqinin’ teren’ milliy shayiri boliw menen birge, uzaq dawirlerden berli asirese Xorezm oypatinda jasawshi o’zbek, qaraqalpaq arasinda da ken’ belgili, su’yikli dana so’z sheberi, “o’z shayiri” bolip tanilg’an. Onin’ qosiqlarin azerbayjan baqsilari da erteden biledi. Shayirliq o’ner tariyxinda bul ku’ta siyrek ushirasatug’in baxitqa Maqtimqulinin’ miyasar bolg’aninda ulken tiykarlar bar. Solardan en’ basli tiykardi ayriqsha atap o’tpek lazim. Birinshiden, ulli shayirdin’ gumanistlik ideyalari, onin’ filosofiyaliq pikirlerindegi ulken sotsiyalliq, moralliq ma’niler, zaman pa’sentligine bolg’an naraziliq tek g’ana turkmen ortaligi ushin emes, balki atiraptag’i usas sotsiyalliq sharayatta jasaytug’in xaliq ham milletlerdegi kopshilik jamiyet ushinda jang’a jaqin, teren’ tu’sinikli, olardin’ ju’rek sezimin, oy-pikirin, armanlarin da’l jane joqari obrazli so’z benen su’wretleytug’in edi. Shayirliqtag’i usi paziylet qashan da bolsa ko’rkem so’z iyelerin uliwma adamgershiliktin’ Maqtimquli aytqan “ulug’ ja’maatina” kiriwge miyasar etetug’inin jerju’zilik poeziyanin’ min’ jilliq ta’jiriybesi tastiyiqlaydi.
Maqtimquli poeziyasinin’ og’ada teren’ xaliqlig’ina, onin’ ko’p g’ana tuwisqan xaliqlar ju’regine zamanlar boyi “shep baspaytug’in soqpaq” tawip bariwina tiykar salg’an jane bir u’lken o’zgeshelik: ulli turkmen shayiri a’tiraptag’i turkiy tilles xaliqlardin’ ken’ massasina teren’ tusiniki, barine ortaq qosiq formasin ten’i tayi joq sheberlikte qollanip, islete bilgen, oni filosofiyaliq lirikada boz dumanli biyiklikke ko’tergen shayir boldi. Xaliqqa qaliwsiz ug’imli, jaydari, insannin’ en’ muqaddes ju’rek sezimlerin, oy pikirin, arziw armanlarin balent lapzida jirlawg’a beyim, gumbirlegen ju’rek seziminin’ namasi arqali dorelip tilge keletug’in bul ajayip suliw formani turkmenler “g’oshqi”, ozbekler “kushik”, azerbayjan “g’oshma”, al qaraqalpaqlar “qosiq” dep ataydi. Lekin, ol har xaliqta har tu’rli atalg’ani menen onin’ suwretlew tabiyati, qurilisi, o’lshemi, irg’ag’i ha’mmesinde birdey. (Jazba poeziya teoriyasinda oni “murabba” dep atasadi). Mine usinday tu’pkilikli sebeplerdende ulli turkmen shayiri xorezmli ozbekler ham qaraqalpaqlar arasinda erteden ken’ tanilip, qatti abirayga iye bolg’an. Qaraqalpaq xalqi oni ozinin’ milliy shayiri sipatinda qabil etken, shayirliq danaliqtin ulgisi dep tanig’an, Berdaq, Kunxoja, A’jiniyaz oni ruwxiy ustaz sanag’an. Ayapbergen, Seyfulg’abit Majitov, Abbaz, Sadiq shayirlar bul ulgiden sheber paydalang’an.
Maqtimqulinin qaraqalpaq arasinda ken’ tanilip, sin’isiwinde eki tuwisqan xaliqtin’ baqsiliqm sazendelik madeniyatindag’i og’ada tabig’iy jaqinliq, ortaq dasturler de ulken komegin tiygizgen. Ol demek Aqimbet, Musa, beri kele Japaq, Esjan siyaqli ataqli qaraqalpaq baqsilari Maqtimqulinin’ qosiqlarin ku’ta yosh penen atqarg’an. Hazirgi Genjebay, Amet baqsi, Atajan Qudayshukirov, An’satbay G’ayratdinov, Ayimxan Shamuratova, Suliwxan Mambetova, Gulparshin Sirimbetova, Arzigul Atamuratova, Tamara Doshumova siyaqli kornekli qosiqshilarimis da ulli shayirdin qosiqlarin suyip atqardi.
Ajiniyaz Maqtimqulini ozine ulli ruwxiy ustaz dep bilgen, onin’ shayirliq “akademiyasinan” taliymat algan, onin’ shig’armalarin sheber qaraqalpaqshalap, o’z xalqinin’ ko’rkem oy-sanasina sindirgen. Sonin’ menen birge ulli turkmen shayirinin’ jolina ol o’zide qosiqlar jazg’an.
Qara aspan qolina tusse algir bas,
Qanatin qayirar qadirin ne bilsin,
Bir shopan qolina tusse bir almas ,
Shaqmaq tasin eter, qadirin ne bilsin.
Tinishliqtin’ qadirin bilmes harmagan,
Beglik ete bilmes bilim bilmegen,
Sho’lde ashliq mashaqatin kormegen ,
Uyde issi nannin qadirin ne bilsin.
Kisinin’ otinda janip pispegen,
Toyinbagan zalimlardin dastinen,
Jalgizliqta elden ayra tuspegen,
Oz jurtinda el qadirin ne bilsin.
Ketkennen son an’lar adam dawletin,
Bilmes dawlet penen ketken nawbetin,
Shekpegenshe qasteliktin’ zahmetin,
Bul gozzal sawliqtin qadirin ne bilsin.
Maqtimquli aytar yari Xamdamge,
Kelin’ doslar shukir eteyik bul demge,
Hasla soz manisin bilmes nadanga,
Min’ mani so’z aytsan’ qadirin ne bilsin.

“Ken’es” namasi

Ken’es namasi burin baqsilar ta’repinen “Iyshan namasi” dep atalg’an. Tiykarinan ol Iyshan, mollalardin’ ha’reketin tariyplegen.
Maqtimqulinin’ “Ko’rin’’ qosig’i menen aytilg’an, son’inan bul nama Abbaz shayirdin’ “Biybisanem”qosig’i menen aytilip kelindi. Iyshan-molla bar jerde baqsi-jirawlar, baqsi-jirawlar bar jerde Iyshan-mollalar bolmag’an. Olardin’ isleri bir-birine qarama-qarsi. Ha’zir bul namani baqsilar “Ken’es” namasi dep atqarip kelmekte.
“Ken’es” namasina ulli shayir Ayapbergen Musayevtin’ “Tariyp” qosig’i aytiladi. “Tariyp” hazirgi waxitta onin’ ati “Qaraqalpaqta” bolip atalip ketken. Shayir o’z qosig’inda qaraqalpaq qizlarin, er azamatlarina jaqsi tariyp beredi. Maqtimquli so’zine “Seni” qosig’ida “Ken’es” namasina salinip aytiladi.
Ayapbergen Musaev (1880-1936) sovetlik adebiyatimizda belgili orin iyeleytug’in bizge ma’lim birinshi shayir. Ol qaraqalpaq sovet a’debiyatinin’ da’slepki da’wrinde teren’ ideyali shig’armalar do’retti. Qaraqalpaq xalqinin’ o’tkendegi turmisinda, jan’a sotsiyalistlik turmisinda o’z ko’zi menen ko’rgen shayir. Ayapbergennin’ shig’armalari revolyuciyag’a shekemde xaliq arasinda ken’ taraldi. Oktyabr revolyuciyasinin’ jen’islerin, partiyanin’ siyasatin heshqanday taysalmastan, shin jurekten qabil aldi. Sonin’ menen birge, ol bul jan’a turmistin’ jarshisi bolip, birinshi ret qosiqlar do’rete basladi. Birinshi bolip jan’a turmis haqqinda jan’asha jirlap Ayapbergen qaraqalpaq sovet adebiyatinin’ iri baslawshilarinan biri boldi. “Bola basladi”, “Lenin”, “Moynaq”, “Yaranlar” t.b shayirdin’ ko’rnekli shig’armalari bar.
“Tariyp”
Arjaq-berjaq bolip eki san bolg’an,
Bo’lim-bo’lim eller qaraqalpaqta,
U’yrek uship g’an’qildasip g’az qong’an,
Aydin-aydin ko’ller qaraqalpaqta.
Sharwalari ko’ship ataw jaylag’an,
Biyi sawip qatar qulin baylag’an,
Qulan kiyikleri sekrip oynag’an
Qiya-qiya sho’ller qaraqalpaqta.
Qizlari bar qiya-qiya qaslari,
Iynin jawar o’rim-o’rim shashlari,
Shashbawinda altin ga’whar taslari,
Periyzattay qizlar qaraqalpaqta.
Dushpang’a miyrimsiz iste o’rnekli,
Urista bir o’zi min’g’a derekli,
Gorug’li aybatli Rustem ju’rekli,
Belli-belli begler qaraqalpaqta.