Самарқанд давлат чет тиллар институти беҳзод турниёзов

Деривацион жараён
Деривация хом ашёси
1. Қарасам ранги заъфарон бўлиб кетади.
2. Кўзлари ич-ичига тушиб кетган бўлади.
Деривацион имкониятлар
1.Қарасам, ранги заъфарон бўлиб кетади-ю, кўзлари ич-ичига тушиб кетган бўлади.
2.Қарасам, ранги заъфарон бўлиб кетгач,кўзлари ич-ичига тушиб кетади.
3.Қарасам, ранги заъфарон бўлиб кетиб, кўзлари ич-ичига тушиб кетган бўлади.
4.Қарасам, ё ранги заъфарон бўлиб кетади, ё кўзлари ич- ичига тушиб кетади.
5.Гоҳ қарасам, ранги заъфарон бўлиб кетади, гоҳ кўзлари ич-ичига тушиб кетган бўлади.
Юқорида келтирилган мисолларимизнинг бешинчисида диққатимиз марказидаги деривацион имконият воқеланганини кўрамиз. Бунда МСҚ структураси айирув боғловчиларининг синтактик фаоллигига асосланмоқда. Иккинчи бир нутқий муҳитда эса деривацион имкониятлардан бошқа бири устувор аҳамият касб этиши мумкин. Аммо ҳар бир ҳосила структуранинг шаклланиши маълум бир семантик мақсад ифодасининг синтактик қолипга туширилишини, яъни моделлаштирилишини тақозо этади. Моделлаштириш, албатта, синтактик деривация ва унинг операторини танлаш муаммоси билан узвий алоқадордир.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, оператори айирув боғловчиси билан ифодаланган МСҚ синтактик структураси шаклланаётган деривацион жараён мудом очиқ характерли бўлади. Шу боис мазкур МСҚ қолипидаги дериват ҳам ҳар доим очиқ структуралидир. Буни қуйидагича тасаввур этиш мумкин:
Op операнд + Ор операнд + Ор …
Очиқ структурали МСҚ синтактик деривациясининг воқеланиши кўп жиҳатдан сўзловчининг нутқий услуби ва унинг реаллашувида муҳим аҳамиятга эга бўлган прагматик муҳит билан бевосита боғлиқ бўлади.

5-§. ОПЕРАТОРИ ИНКОР БОҒЛОВЧИСИ БЎЛГАН ТЕНГ КОМПОНЕНТЛИ МСҚ ЛАР СИНТАКТИК ДЕРИВАЦИЯСИ.

Инкор боғловчиси ҳам МСҚ синтактик деривациясини дубльоператор тарзида ташкил қилади. Унинг бу жараёнда семантик салмоғи муҳим аҳамият касб этади, зотан, МСҚ компонентларининг ҳар иккаласида ҳам воқеа-ҳодисанинг бажарилиши инкор этилади, МСҚ синтактик деривацияси эса ана шу семантик мақсаднинг тил унсурлари воситасида ифодаланишини таъминлайди:
1. Йигит эса дом –дараксиз. На қўшиғи эшитилади, на изи топила қолади (Ж.Абдуллахонов. Борса келмас).
2. На бирор уйнинг мўрисидан тутун чиқади, на бирор дарахт кўринади (Ш.Тошматов. Ишқ янгиланди).
Бу сингари МСҚлар синтактик деривацияси операндлари бир-бири билан семантик жиҳатдан ҳам, синтактик нуқтаи назардан ҳам узвий боғлиқ бўлади. Шу боис уларнинг ҳар иккаласи яхлит ҳолда қўлланилгандагина тўлақонли мазмуний ва синтактик бутунлик вужудга келади. Масалан, юқорида келтирилган мисолларда бунинг далилини кўриш мумкин. Бироқ тилшунослик адабиётларида айрим фикрлар ҳам мавжудки, уларга кўра на унсури иштирокида шаклланган синтактик қурилмани боғланган қўшма гап сирасига киритиб бўлмайди. Чунки на унсури боғловчи эмас, балки инкор формадир. Шу боис на…,на инкор формаси қатнашган синтактик қурилмани боғловчисиз боғланган қўшма гаплар жумласига киритиш мақсадга мувофиқдир⁹⁸.
Бизнингча, мазкур фикр анча изоҳталабдир. Чунки на унсури кўпгина нуфузли манбаларда боғловчи сифатида талқин этилади. Масалан, « Ўзбек тилининг изоҳли луғати», «Ўзбекча-русча луғат» кабиларда фикримиз исботини кўриш мумкин⁹⁹. Бу ўринда шуни ҳам айтиш лозимки, на унсури форс-тожик тилидан ўзлаштирилган бўлиб, у ўзбек тилида мустақил сўз сифатида эмас, балки гапнинг уюшиқ бўлакларини, МСҚ таркибий қисмларини боғловчи восита вазифасида қўлланади ва ҳаракат, ҳолат каби тушунчалар ифодасини инкор этади.
Юқоридагилардан ташқари, яна шунга ҳам эътибор бериш керакки, на унсурининг бошқа тиллардаги муқобиллари ҳам инкор боғловчи тарзида талқин этилади. Масалан, рус тилида ни, француз тилида ni, инглиз тилида nei ther каби унсурларнинг МСҚ компонентлари муносабатини таъминловчи боғловчи восита сифатида изоҳланишини кўрамиз¹⁰⁰.
МСҚ синтактик деривацияси нуқтаи назаридан на унсури такрорий қўлланиш характерида бўлгани учун, дериват шакллантирувчи дубльоператорни тақозо этади ва дериват операндлари ҳар бирининг аввалида қўлланади.
МСҚ шаклланаётган деривацион жараёнда на операторининг синонимик варианти боғловчи вазифасида қўлланувчи ҳам сўзи бўлиши мумкин. Бунда феълнинг бўлишсизлик маъносини воқелантирувчи йўқ сўзи ва –ма аффикси ҳам фаол қўлланади:

1. Аќмад келди.
2. Мен бордим
1. На Аҳмад келди, на мен бордим.
2. Аҳмад ҳам келмади, мен ҳам бормадим.
3.Аҳмад ҳам келгани йўқ, мен ҳам борганим йўқ.
Кўринадики, МСҚ синтактик деривацияси на ёки ҳам боғловчиларининг қайси бири билан содир бўлганда ҳам, бу грамматик воситалар дубльоператор тарзида (на…,на…,ҳам…йўқ,ҳам…ма) қўлланади ва бир пайтнинг ўзида МСҚ компонентларининг ҳар бирида юз бераётган воқеа-ҳодисаларни мантиқан урғули ҳолатга келтиради.
Шуни ҳам айтиш керакки, айрим манбаларда инкор боғловчиси хусусида қуйидагича берилган фикрлар ҳам кузатилади: «Инкор боғловчиси инкор маъносини ифодаловчи содда гапларнигина боғлайди ва боғланган қўшма гап компонентларида ифодаланган инкор маъносини санаб кўрсатади»¹⁰¹.
Бизнингча, бу ўринда фикр ифодасига услубий жиҳатдан қандайдир аниқлик киритишга эҳтиёж бордек кўринади. Чунки МСҚ таркибида ўзаро бирикаётган мустақил гаплар синтактик деривация содир бўлгунига қадар инкор маъноли бўлмайди. Инкор маъноси уларга синтактик деривация жараёнида инкор боғловчиси билан ифодаланган оператор ёрдамида берилади. Бу мазкур операторнинг асосий семантик хусусиятидир. Унинг синтактик вазифаси эса биринчи галда деривация операндларини ўзаро боғлашда кўринади.