Самарқанд давлат чет тиллар институти беҳзод турниёзов

Мустақил гапларга бўлинган МСҚ
Ҳокимият уларга улов, чигит, сув беради, ерлар бўлса ҳар бир деҳқоннинг ихтиёрига топширилсин (М.Али.Сарбадорлар) – Ҳокимият уларга….. сув беради. Ерлар ҳар бир деҳқоннинг ихтиёрига топширилсин.
Парцелляция ҳодисаси
Бир қиз билан танишдим. Қундуз деган (Ж.Абдуллахонов. Борса келмас).
Оператори бўлса,эса сўзлари бўлган МСҚ шаклидаги ҳосила структуранинг (дериватнинг) ҳар бир операнди алоҳида туб структурага асосланади. Бундай вазият бўлса ёки эса сўзи туширилиб, мустақил гаплар шаклланганда ҳам тўлиқ сақланади. Парцелляция ҳодисасида эса туб структура фақат етакчи гапда бўлади. Чунки парцеллят прагматик талабга кўра ана шу гапдан ажратилиб ифодаланаётган унинг маълум бир бўлагини тақозо этади ва шу боис у исталган пайтда етакчи гап билан қоришиб кетиши мумкин:
Меҳмонлар келишди. Тошкентдан - Тошкентдан меҳмонлар келишди.
Шуни ҳам айтиш лозимки, бўлса,эса сўзлари иштирокида воқеланаётган МСҚ синтактик деривацияси фақат таянч структурадангина иборат бўлган операндлар муносабатига асосланиши ҳам мумкин: Собир кетди, Акмал эса қолди.
Бироқ бу сингари МСҚларнинг қўлланилиши, асосан, оғзаки сўзлашув нутқида кўпроқ кузатилади. Ёзма нутқда уларнинг фаоллик даражаси «ҳосилалардан ҳосила» тарзида шаклланган МСҚларнинг ишлатилиши даражасидан анча паст кўринади. Чунки фактик тил материалларининг таҳлили аксарият ҳолларда икки ҳосила структуранинг синтактик муносабатидан учинчи ҳосила структуранинг шаклланишини кўрсатмоқда:
Зиқна бойнинг бундай сахийликларига кўплар ишонавермас эдилар (биринчи ҳосила структура), унинг хасислиги борасида эса ҳар хил миш-мишлар юрарди (иккинчи ҳосила структура) (М. Али. Сарбадорлар). Яъни: D₁ + D₂ = D_3. (дериват₁+дериват₂+дериват₃).
Юқоридагилар билан бир қаторда, шуни ҳам айтиш лозимки, МСҚнинг мазкур турида иккинчи компонент аксарият ҳолларда биринчи компонентнинг мазмуний салмоғини изоҳлаб келади. Бу эса МСҚнинг тенг компонентли эканлигини шубҳали қилиб қўяди. Аммо, бизнингча, бўлса, эса боғловчи воситалари иштирокида тузилган МСҚ компонентларининг тенг ҳуқуқли эканлигини масала тавсифига деривацион нуқтаи назардан ёндашилганда тўлиқ далиллаш мумкин. Чунки бунда МСҚ компонентларининг ҳар бири алоҳида туб структураларга асосланади. Компонентларнинг эргаш боғланишида эса МСҚ структураси, аввал эслатиб ўтилганидек, фақат ҳоким гапнинг туб структураси замирида шаклланади, эргаш гап эса ўзи ўзи учун эмас, балки ҳоким гап учун, унинг талабига кўра воқеланади. Мазкур ишда ана шу асосда бўлса, эса воситалари иштирокида шаклланган МСҚ компонентлари тенг ҳуқуқли саналмоқда.Тўғри, таркибида мазкур сўзлардан бири иштирок этаётган МСҚ компоненти ўзидан олдинги компонентда берилаётган хабар ифодасини қандайдир даражада изоҳлаб келади. Аммо бу МСҚ биринчи компонентига ҳокимлик мақомини бера олмайди. Акс ҳолда бу сингари мураккаб синтактик қурилмаларни тобе компонентли ҳисоблаш мумкин бўларди. Умуман олганда, МСҚ компонентларининг тобелик ёки тенглик асосида муносабатга киришаётганини уларнинг деривациялари табиатига қараб бемалол аниқлаш мумкин: компонентларнинг тобелик асосидаги боғланишида уларнинг бири иккинчисининг талабига кўра шаклланади, тенгликка асосланган боғланишда эса уларнинг деривацион хусусиятлари эслатиб ўтилган талаб доирасидан ташқарида бўлади. Шунинг учун тенглик асосидаги боғланишда ҳар доим МСҚ компонентларининг ҳар бири алоҳида туб структурага таянади.