Samarqand – 2013 Маъруза космогония ва космология: асосий муаммолар

(rasm 1)
Rasmda Metagalaktikani kengayishini De-Sitter stadiyasidan, Fridman stadiyasiga o’tishini ko’rsatuvchi sxema.
Oxirida shuni qayd qilish kerakki, bunday sxema yagona sxema bo’lmasligi mumkin. Fazaviy o’tish bilan bog’liq bo’lgan skochoklar bir necha marotaba vujudga kelgan bo’lishi mumkin.
Sinov savollari:

1. 
   Fizik vakuum deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Virtual zarralar deb qanday zarralarga aytiladi?
   
3. 
   Skalyar zarralar deb qanday zarralarga aytiladi, bunday zarralar orasidagi ta’sir qanday maydon orqali amalga oshiriladi.
   
4. 
   Skalyar zarralar fizik vakuumli asosiy xususiyatini tushuntiring.
   
5. 
   De-Sitter modeli doirasida singulyarlik muammo yo’qolishini sababini tushuntiring.
   
6. 
   De-Sitter modeli, uning xususiyatlarini tushuntiring.
   
7. 
   De-Sitter modeli doirasida gorizont muammosini yo’qolishini tushuntiring.
   
8. 
   Fizik vakuumda Metagalaktikaning De-Sitter modeliga ko’ra rivojlanishidan, Fridman modeli bo’yicha rivojlanishiga o’tishi sxemasini tushuntiring.
   

Ma’ruza – 12. Коинот вужудга келиши ва эволюция босқичлари
Reja:
1. Relekt nurlanishi va uning xususiyatlari.
2. Koinot evolyutsiyasining bpsqichlari.


1. Relekt nurlanishi va uning xususiyatlari.
1965 йилда космология учун жуда муҳим кашфиёт қилинди. Бу кашфиёт Коинотнинг изотроплиги ва бир жинслилиги ҳақидаги тахминни тасдиқлади. Ернинг сунъий йўлдошини кузатиш мақсадида радиоасбобни созлаш вақтида тасодифан кучсиз фонли радионурланиш қабул қилинган ва бу нурланиш ҳамма йўналишда бир хил интенсивликка эга бўлган. Замонавий кузатувларга асосан процентнинг бир қанча ўнлик улушлари аниқлигида бу нурланиш изотропдир (яъни унинг температураси йўналишга боғлиқ эмас). Бу нурланиш спектрида энергия тақсимоти бўйича иссиқлик нурланиши бўлиб, у тахминан 3К га мос келади. Бундай температурада нурланиш максимуми спектрнинг тахминан 1 мм диапазонига тўғри келади. Ҳозирги вақтда Коинотда шу қадар юқори изотроп даражасига ва Планк спектрига эга бўлган ҳамда спектрнинг миллиметр диапазонида нурланувчи объектлар маълум эмас. Шу асосда 3К температурали бу нурланишни Коинотда модда зичлиги жуда катта бўлган ва муҳит ўта хира вақтда нурланган ҳамда шу пайтгача сақланиб қолган нурланишга ўхшатилган. Кенгайиш жараёнида вақт ўтиши билан модда совиган ва у ионлашган ҳолдан нейтрал фазасига ўтиб шаффоф ҳолга келган. Нурланиш эса моддадан «ажралганидан» сўнг қайта ютилмай шу вақтгача сақланиб қолган.
Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, модданинг шаффофланиш жараёни бошланганда Коинотдаги модда зичлиги (атомларнинг ўртача концентрацияси ) бўлган, яъни ҳозиргисидан миллиард марта катта бўлган. Мадомики, зичлик масофа кубига тескари пропорционал экан, демак, Коинотнинг кенгайишини агар худди ҳозиргидагидек десак, у ҳолда муҳит хира бўлган даврда Коинотдаги ҳамма масофалар тахминан 1000 марта кичик бўлган. Худди шунча марта тўлқин узунлик ҳам кичик бўлган. Шунинг учун ҳозир вақтда 1 мм тўлқин узунликка эга бўлган квантлар илгари 1 мкм тўлқин узунлигига эга бўлган, қайсики нурланиш максимуми Планк қонуни бўйича 3000-4000 К температурага тўғри келувчи нурланишга мос келган.
Шундай қилиб, релятивик нурланишнинг мавжудлиги нафақат илгари Коинотдаги зичлик катта бўлганлигини,бундан ташқари унинг температураси ҳам юқори бўлганлигини (Коинотнинг «қайноқ» модели) кўрсатади.
Коинот бундан ҳам зичроқ ва унинг температураси янада юқори бўлганлигини умуман олганда худди юқоридаги нурланишга ўхшаш реликтивик нейтронлар нурланиши орқали мунозара қилса бўлади. Бунинг учун Коинотнинг хиралиги унинг зичлиги бўлгандагига мос келади, лекин бундай зичлик Коинот кенгайишининг жуда бошланғич босқичларида бўлиши мумкин. Қачонки зичлик бу қийматдан кичиклашиши билан нейтринолар билан ҳам худди реликтивик нурланиш каби ҳол рўй берган, яъни нейтронлардан чиққан нурланиш қолган моддалар билан таъсирлашмай кенгайиш жараёни кетаётгани учун фақат космологик қизилга силжишни бошларидан ўтказганлар. Бахтга қарши, бундай нейтриноларни яқин орада қайд қилишнинг имкони жуда қийин, чунки ҳозирги вақтда улар ҳаммаси бўлиб электрон-вольтнинг бир неча ўн минг улушига тенг энергияга эга бўлишлари керак.