Samarqand davlat tibbiyot instituti tibbiy va biologik fizika, tibbiy texnika va yangi texnologiyalar kafedrasi

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASH 

VAZIRLIGI 

SAMARQAND DAVLAT TIBBIYOT INSTITUTI 

 

TIBBIY VA BIOLOGIK FIZIKA, TIBBIY TEXNIKA VA YANGI 

TEXNOLOGIYALAR KAFEDRASI. 

 

 

 

SUYUQLIKNI SINDIRISH KO`RSATGICHINI 

REFRAKTOMETR YORDAMIDA ANIQLASH 

 

(I va II kurs talabalari uchun uslubiy qo`llanma) 

 

 

 

 

 

 

 

SAMARQAND—2005 YIL. 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Samarqand Davlat Tibbiyot Tnstituti Markaziy Uslubiy 

komissiyasining ______ yil ____________ №___ bayonnomasiga 

binoan, o`quv islubiy qo`llanma bosmadan chiqarishga ruxsat 

etilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Tasdiqlayman»  

O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi Oliy va o`rta 

tibbiy ta`lim bo`yicha    o`quv – uslub idorasi 

                            ______________  T.Saidov. 

 

_______ yil ___________ 

 

 

 

-2- 

---

 

Tuzuvchilar:  

dots. Sodiqov N.O. 

dots. Umarov U.K. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

Taqrizchilar: 

Professor Fayzullayev Sh.F. 

 k.o`qit. Burxonov B.N. 

 

 

 -3- 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

3.Refraktometrshkalasidan tozza suvning sindirish ko`rsatgichi 

 n = 1,333 (t =20

0

 S da) ekanligi aniqlanadi. 

4.Suvning  miqdoridagi  NaCI    ning  o`zgarishiga  qarab  sindirish 

ko`rsatgichining o`zgarishi 10 ta suqlik uchun aniqlanadi. 

5.Olingan natijalar jadvalga yozilgan. 

 

   JADVAL. 

                                                             n     

     №         n               C%         n 

x

  

 

 

 

 

           n = 1.333 

 

                                                                            0                                      C% 

 

 

 

6.Olingan  natijalardan  foydalanib,  sindirish  ko`rsatgichi 



  ning  eritmadagi 

NaCI ning  konsentratsiyasi S ga bog`liqlik grafigi n = 



 (S) chiziladi. 

7.Konsentratsiyasi noma`lum bo`lgan (SX) eritmaning sindirish ko`rsatgichi  

n

X

    aniqlanib,  o`lchangan    n

X

  ning  qiymatiga  qarab,  grafikdan  eritmaning 

konsentratsiyasi SX

  

aniqlanadi. 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 

1.  G.S.Landsberg. Optika. Toshkent. 1981. 

2.  I.V.Savelev. Umumiy fizika kursi. Tom 2 Moskva. 1982. 

3.  A.N.Remizov. Tibbiy va biologik fizika. Toshkent. 1992. 

4.  I.A.Essaulova,  M.Ye.Bloxina,  L.D.Gonsov.  Tibbiy  va  biologik 

fizikadan laboratoriya ishlari uchun qo`llanma. Moskva. 1987.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-7- 

SUYUQLIKNI SINDIRISH KO`RSATGICHINI REFRAKTOMETR 

YORDAMIDA ANIQLASH. 

 

Qisqacha nazariya.  

 

Yorug`lik  oqimi  (nurli)  yo`nalishining  bir  muxitdan  ikkinchi  muxitga 

o`tishida  o`zgarishi  yorug`likning  sinishi  yoki  refraksiyasi  deyiladi.  Yorug`lik 

sinishining  asosiy  qonuni  quydagicha  ta`riflanadi.  Tushuvchi  nur,  singan  nur  va  ikki 

muxit  chegarasiga  nurning  tushish  nuqtasidan  o`tkazilgan  perpendikulyar  bir 

tekislikda  yotadi;  Tushish  burchagi  sinusning  sinishi  burchagi  sinusiga  nisbati 

berilgan ikki muxit uchun o`zgarmas kattalikdir. 

n







sin

sin

      bu  yerda 



  -  tushish  burchagi, 



  -  sinish  burchagi.    Buni 

quydagicha chizish mumkin: 

 

I – muxit                                                



                         n

1

    

 

 

II – muxit                                                   

                                                                    



                      n

2 

 

n - ga nisbiy sindirish ko`rsatgichi yoki ikkinchi muxitning birinchi muxitga 

nisbatan sindirish ko`rsatgichi deyiladi. Sindirish ko`rsatgichi  n yorug`likning sinishi 

sodir bulayotgan birinchi va ikkinchi muxitlardagi tezliklari 

v

1 

va 

v

2 

ning nisbatiga 

teng.  

2

1

v

v

n



  shu sababli sinish qonunini quyidagicha shaklda ham yozish mumkin.  

n

v

v





2

1

sin

sin





 

      Agar  sinish  burchagi 



  tushish  burchagi 



  dan  kichik  bo`lsa,  yuqoridagi 

formulaga  asosan  yorug`likning  ikkinchi  muxitdagi  tezligi  v

2

  birinchi  muxitdagi 

tezligi v

1 

dan kichik bo`ladi, ya`ni v

1

 



 v

2

 . 

      Muxitning  vakuumga  nisbatan  sindirish  ko`rsatgichi  shu  muxitning  absolyut 

sindirish ko`rsatgichi shu muxitning absolyut sindirish ko`rsatgichi deyiladi.      

  

 

 

 

v

C

n



 

bu yerda  S – yorug`likning vakuumdagi tezligi, v – esa muxitdagi yorug`lik 

tezligi.   

 

-4- 

---

Absolyut sindirish ko`rsatgichi kichik bo`lgan muxitni optik jihatdan 

zichligi  kichik  muxit  debataladi.  Eritmalarning  sindirish  ko`rsatgichini 

aniqlash  usuli  tibbiyotda  diagnostikada  katta  ahamyatga  ega.  Eritmalarning 

sindirish ko`rsatgichi eritilgan  moddaning konsentratsiyasiga bog`liq bo`lgani 

uchun  eritmalarning  konsentratsisini,  masalan,  qon  zardobidagi  oqsil 

moddasini,  qand  eritmalari,  tuzlarni  va  hokazolarning  konsentratsiyasini 

aniqlash mumkin. Sindirish ko`rsatgichiga qarab suvning tozaligi aniqlanadi. 

Moddalarning  sindirish  ko`rsatgichini  aniqlashda  refraktometrlar 

ishlatiladi.  Masalan,  qon  zardobidagi  oqsilning  miqdorini  refraktometr 

yordamida  quydagicha  aniqlanadi.  Ulchashlar  shuni  ko`rsatadiki  qon 

zardobidagi  tuzlarning  sindirish  ko`rsatgichi 



  =  1,333  bo`lgan  suvning 

sindirish  ko`rsatgichini  0,003  miqdorga  oshiradi.  Qon  zardobidagi  sindirish 

ko`rsatgichining  keyingi  o`zgarishi  esa  undagi  oqsilning  miqdoriga  qarab 

oshadi.  Bunda  qon  zardobi  tarkibidagi  oqsil  miqdorining  bir  foizga  oshishi, 

sindirish  ko`rsatgichini  0,0019  qiymatga  o`zgartiradi.  Shuning  uchun  qon 

zardobining  sindirish  ko`rsatgichi  o`lchab  olinib,  undagi  oqsil  miqdorini 

hisoblash mumkin. Buni quydagi formula orqali aniklash mumkin. 

                      





0019

.

0

n

n

n

C

c









 

n

s

 = 1,333 toza suvning sindirish ko`rsatgichi. 



n=0,003 qon zardobi tarkibidagi tuzlarning sindirish ko`rsatgichi.   

n  -  esa  qon  zardobi  tarkibida  oqsil  bo`lgan  suyuqlikning  sindirish 

ko`rsatgichi bo`lib, tajribada aniqlanadi. 

ASBOBNING TUZILISHI VA OPTIK SXEMASI. 

Refraktometrning  asosiy  qismi,  ikkita  har-xil  shishadan  yasalgan 

to`g`ri burchakli prizma hisoblanadi. Prizmalar  bir biriga gipotenuzalari bilan 

deyarli tngib turadi va ular orasidagi masofa taxminan 0,1 mm ga teng bo`ladi. 

Prizmalar    orasiga  sindirish  ko`rsatgichi  aniqlanishi  zarur  bo`lgan  suyuqlik 

tomiziladi (1 rasm). 

Yoruglik  manbai  S  dan  chiqqan  yorug`likning  nuri  I-chi  prizmadan 

o`tganda  sinadi  va  prizmaning  gipotenuzasi  AV  ga  tushadi.  AV  tomonning 

ustki  qismi  xira,  tiniqmas  bo`lgani  uchun  yorug`lik  sochiladi  va 

tekshiriladigan  suyuqlikdan  o`tib,  ikkinchi  prizmaning  SD  tamoniga  har  xil 

burchaklar  bilan  tushadi.  Agar  tekshirilayotgan  suyuqlikning  optik  zichligi 

prizmaning  optik  zichligidan    kichik  bo`lsa,  nurlar  2  prizmaga  0  gradusdan     



cheg

 chegaraviy burchakgacha bo`lgan oraliqdagi burchaklar bilan tushadi.    

-5- 

                                      5   

        3                        K                                S       

                                                          

                                              -1                       1             

  A                                      V 

 

S                                        D 

                                                                                     

  2-              



srup

                                                                 4 

                                                       

        M                                               2                                                                           

 

             7 

 

 

      8 

                                                                                                          5                     8 

 

 

    

 

 

                                                                                                   5  

Shu  sababli  burchaklar  orasida  yorug`  maydon,  tashqi  qismida  qorong`i 

maydon  hosil  qiladi.  Natijada  ko`rish  maydoni  yorug`  va  qorong`iga  bo`linadi. 

Yorug`  va  qorong`i  maydonlarning  chegarasi  tekshirilayotgan  suyuqlikning 

chegaraviy  sinish  burchagi    bildiradi.  Bu  esa  tekshiriluvchi  suyuqlikning  sindirish 

ko`rsatgichiga bog`liq. 

Shuni  qayd  qilish  kerakki  refraktometr  yordamida  sindirish  ko`rsatgichi 

tekshiriluvchi 

suyuqlikning 

sindirish 

ko`rsatgichi 

prizmaning 

sindirish 

ko`rsatgichidan kichik bo`lsagina aniqlash mumkin. 

Refraktometrning optik zichligi 2-rasmda keltirilgan. 1,2- lar prizmalar, 3  – 

oddiy yorug`lik manbai, 4 – tenglashtirgich bo`lib undagi prizmalar to`lqin uzunligi 



 

=  589,3  nm  bo`lgan  nurlarning  tenglashtirgichdan  o`tgandan    so`ng  chetlanishi  ro`y 

bermasligi  uchun  qo`llaniladi,  5-  buraluvchi  prizma  bo`lib,  ko`rish  sohasini 

yaxshilaydi,  6-  ko`rish  trubasi  okulyari,  7-ko`rish  trubasi  ob`ektivi,  8-  shkala  bo`lib 

unda tekshirilgan suyuqlikning sindirish ko`rsatgichini aniqlab oladi. 

ISHNI BAJARISH TARTIBI. 

   Bu  ishda  suvdagi  NaCI  konsentratsiyasining  sindirish  ko`rsatgichiga 

bog`liqligi aniqlanadi. 

1.Refraktometrni  yorug`lik  manbaiga  yaqin  joylashtirib,  yaxshi  ko`rish 

maydoni hosil  qiladi. 

2.Refraktometr prizmalari orasiga 2-3 tomchi distirlangansuv tomiziladi.   

-6-