Samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov kadrlar konsaltingi

4. Adaptatsiya bilan bog‘liq xarajatlar 
Yuqorida keltirilgan personalni yollash bilan bog‘liq xarajatlar 
yangi shaxsni tashkilotga kirib kelishi bilan bog‘liq xarajatlarning 
faqat bir qismini tashkil qiladi. Auditorlik ekspertizasi yangi 
xodimning ijtimoiylashuvi (jamoaga kirishishi) bilan bog‘liq 
xarajatlarni ham о‘z ichiga olishi kerak. 
Ijtimoiylashuv jarayoni mehnat jarayoniga kirishdan kо‘ra ancha 
kengrok tushuncha hisoblanadi. Bunga tashkilotning tashkiliy madani-
yatiga kо‘nikish darajasi hamdir. Bu ish joyiga kо‘nikishdan kо‘ra 
ancha kо‘proq vaqtni ham talab qilishi mumkin va negativ holda tuga-
shi ham mumkin. Shunday qilib, ijtimoiylashuv jarayoni ishlovchining 
unumdorligiga, tashkilotga sodiqlik va unda ishlash istagiga bog‘liq. 
Har qanday yangi qabul qilingan shaxs, tashkilot turi va faoliyat 
sohasidan qat’i nazar, ketma-ketlikda uch bosqichdan о‘tadi: 
• axborot bosqichi tashkilotga kelgan vaqtdan boshlanadi va 
yangi xodim о‘zining lavozim majburiyatlarini va undan oldin faoliyat 
kо‘rsatgan xodimning hujjatlarini о‘zlashtirishga, ular bilan bevosita 
ishlaydigan xodimlarga tanishtirishga, shuningdek, korxona va 
о‘zining funksional majburiyatlari haqidagi axborotlarni о‘rganishga 
bag‘ishlanadigan davrga mos keladi. Bir necha kundan bir necha 
oygacha davom etishi mumkin bо‘lgan bu bosqich davomida yangi 
xodim asosan passiv rol о‘ynaydi. Bu davrda uning samaradorligi past 
sifatida kо‘rib chiqiladi; 
• kasbga о‘qitish bosqichi. Yangi xodim ularni bajarish uchun 
yollangan vazifalarni hal qilishga kirishadi. Ushbu bosqich u о‘z 
kasbida amaliy kо‘nikmalarga ega bо‘lgan paytga, ya’ni mustaqil 
ravishda, jiddiy xatolarga yо‘l qо‘ymasdan vazifalarni bajara oladigan 
paytga qadar davom etadi; 
• korxonaga shaxsiy hissa qо‘shish bosqichi. Yangi xodim о‘z 
ishiga tanqidiy yondashish uchun yetarli tajribaga ega bо‘ladi va 
tashabbus kо‘rsata boshlaydi. Aynan shu bosqich davomida dastlabki 
natijalarni qayd etish va yо‘l qо‘yilgan xatolarni tuzatish imkoniyati 
paydo bо‘ladi. 

---

84 
Yangi xodim kompaniya hayoti haqida, uning tarkibidagi va eng 
asosiysi, о‘zining lavozim majburiyatlarini bajarish uchun tashkiliy va 
axborot muhiti yaratuvchi odamlar haqida tasavvurga ega bо‘ladi. 
Faqat bu bilimlar ostonasidan о‘tgachgina u tashabbuskor rolini 
о‘ynashi mumkin bо‘ladi. 
Tashkilot rahbariyati bilan muzokaralar jarayonida auditor 
moslashuv qiymatini baholashi mumkin, chunonchi: 
• yangi xodimning lavozim bilan tanishishi uchun zarur bо‘lgan 
о‘rtacha vaqtni baholash; 
• moslashuv asosiy bosqichlarini tavsiflash; 
• xodimga yangi hamkasblar ajratgan vaqt miqdorini baholash; 
• vaqt funksiyasi sifatida aks etiradi. 
Agar aynan shunday majburiyatlar ilgari tashkilotning boshqa 
xodimi tomonidan bajarilgan bо‘lsa, uning samaradorlik darajasini 
normal deb qabul qilish mumkin (kamida 100%ga teng). Undan 
pastroq bо‘lgan qiymat – samaradorlik yangi xodimning ketma-
ketlikdagi samaradorlik darajalari (hammasi < 100%) va normal 
daraja (100%) о‘rtasidagi farqqa mos keladi. 
Moslashuv qiymati 100%li daraja va egri chiziq о‘rtasidagi 
figura maydoni bilan ifodalangan (8.6-rasmdagi shtrixlangan qism). 
Qiymatni hisob-kitob qilishda bu maydonni tashkil qiladigan kunlar 
yoki oylar sonini baholash va shu asosda yangi xodimga oylik ish haqi 
tayinlash (barcha xarajatlarni hisobga olgan holda) kifoya. 
Shuningdek, yangi xodimlarda materiallar sarfining nisbatan 
yuqoriligi, yangi buxgalterda hali tuzatish kerak bо‘ladigan xatolar 
mavjudligi va h.k.ni ham hisobga olish kerak. Bu omillarning 
daromadlilik pasayishiga qо‘shadigan hissasi masalasi juda nozikdir. 
Ishchilarga keladigan bо‘lsak, u ishlayotgan asbob-uskunaning 
ishdan chiqishlar soni va uning aybi bilan brak foizi ustidan nazorat 
bu о‘lchamni aniqlashi mumkin, biroq xizmatchilar va rahbarlar 
uchun, ayniqsa, korxonada yangi xizmat tashkil qilinganda muammo 
yanada qiyinroq: unumdorlik birligi sifatida nimani qabul qilish kerak, 
qanday meyо‘rlarni asos qilib kо‘rsatish lozim? 
Samarasizlik vaqti (yegri chiziq ustidan shtrixlangan maydon) turli 
moslashtirish siyosatlarini taqqoslash, nafaqat umumiy moslashtirish 
muddatini, balki о‘zlashtirish davrida samara-dorlikning о‘sish tezligini 
ham aniqlash uchun ajoyib kо‘rsatkich hisoblanadi. Moslashuv 
xarajatlari muhimligini quyidagi nisbat bilan baholash mumkin: 

---

85 
– Moslashuv qiymati; 
– Ishga yollash qiymati. 
Moslashuv xarajatlarining ishga yollash umumiy xarajatlaridagi 
ulushi kattaligi inson resurslarini hisobga olish sohasida kelgusi 
tadqiqotlar zarurligiga olib keladi. Korxona ishga yollash va 
moslashuv dasturini amalga oshirganda moliya yili natijalari kapital 
qо‘yilmalarni tashkil qiladigan bu xarajatlar tufayli yomonlashadi. 
Boshqaruv hisobida moslashuv xarajatlarini ishchi korxonada 
о‘tkazadigan ehtimoliy vaqtda qoplashga asoslangan usul mavjud: 
xodim ishdan bо‘shagan holatda qoplanmagan barcha xarajatlar 
yо‘qotishlarga kiritiladi. 
Bunday tizim personal bо‘yicha ayrim qarorlar, jumladan, 
samarasiz inson resurslaridan foydalanish va о‘rin almashtirish 
xarajatlari bilan bog‘liq qarorlar oqibatlarini hisobga olishni aniqroq 
qilishga imkon beradi. Ijtimoiy tahlil hisobi xuddi ekspluatastiya tahlil 
hisobi kabi qimmatli boshqaruv vositasiga aylanadi. Haqiqatdan ham, 
hamma narsa yaqin yillar inson resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq 
xarajatlar ortishi bilan tavsiflanishidan darak beradi.