Samarqand davlat universiteti german m. V., Yuldashev sh. Q., Usmanova d. Q.,Xalikova L. N

13.3. Elektron tijorat tizimlari samaradorligini baholash usullari 
Samaradorlikni baholash muammosi ancha keng va texnik, iqtisodiy, 
tashkiliy va boshqa jihatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Shu sababli, elektron tijorat 
tizimlarini qo'llashning turli jihatlarini baholash uchun ularning har birini 
baholanishi va unga muvofiq ravishda sozlash, rivojlantirish va zarur choralarni 
ko'rishlari uchun tegishli ishlash mezonlarini ajratib ko'rsatish kerak. 
Amalga oshirilgan dasturni takomillashtirish. Samaradorlikni baholashning 
quyidagi yo'nalishlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq: iqtisodiy, tashkiliy va 
marketing. Ushbu yo'nalishlarning har biri tegishli ishlash ko'rsatkichlariga ega. 
Iqtisodiy ko'rsatkichlar elektron tijorat tizimini yaratish uchun tanlangan 
variantning iqtisodiy samaradorligini baholash uchun ishlatiladi (masalan, 
kompaniyaning 
internetdagi 
veb-serveriga 
asoslangan 
holda). 
Tashkiliy 
ko'rsatkichlar yangi axborot tizimining mavjud tizim bilan, shuningdek, korxona 
faoliyati va uning biznes jarayonlari bilan integratsiyalashuv darajasini belgilaydi. 
Bu holda marketing ko'rsatkichlari deganda, internet-muhitda veb-serverni joriy 
qilish va targ'ib qilish bo'yicha marketing dasturining samaradorligi va veb-
marketing vositalaridan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar 
tushuniladi. Shuni yodda tutish kerakki, ko'rsatilgan barcha ko'rsatkichlar guruhlari 
bir-biri bilan bog'liq. Shuning uchun, ulardan birini tanlab, biz u yoki bu darajada 
har tomonlama baholashga yaqinlashamiz kerak bo`ladi. Internet-muhitda veb-
server asosida korporativ elektron tijorat tizimini yaratish uchun tanlangan 
variantning iqtisodiy samaradorligi (E) uni qo'llash natijasining nisbati (sj ning 
ishlab chiqish va ishlatish bilan bog'liq xarajatlarga nisbati sifatida aniqlanishi 
mumkin) tizimning (ee):
Jami xarajatlar: 
Bu yerda K - tizimni loyihalashtirishga, zarur 
komponentlarni sotib olishga va uni amalga oshirishga jami kapital qo'yilmalar; 

---

133 
Operatsion xarajatlar. Kapital muddati va yillik xarajatlar farqi bo'lgan 
taqdirda, kapital xarajatlari bir foizga (birinchi yoki oxirgi) yilgacha foizli foizlar 
formulasidan foydalangan holda kamaytirilishi kerak:
Bu yerda Kt - pasaytirilgan kapital xarajatlar;
g - kapital qo'yilmalarni diskontlash koeffitsienti;
t - bu xarajatlar kelib chiqadigan davr. Tizimning ishlashi tufayli olingan natija 
formula bo'yicha aniqlanadi : 
bu erda C (t) - bu elektron tijorat tizimidan foydalanish natijasida 
xarajatlarni kamaytirish orqali vaqt o'tishi bilan olingan ta'sir. Shunday qilib, 
iqtisodiy samaradorlikning ta'rifi asosiy xarajat moddalarini aniqlashga va elektron 
tijorat tizimidan foydalanish orqali xarajatlarni kamaytirishga asoslanadi. Umumiy 
xarajatlarni bir martalik kapital xarajatlar va operatsion xarajatlarga bo'lish 
mumkin. Bir martalik xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
- dastlabki tahlil va rejalashtirish xarajatlari; - kerakli uskunalarning narxi;
- dasturiy ta'minot narxi;
- aloqa liniyalari va tegishli uskunalarni tashkil etishga sarmoyalar; 
- veb-serverdagi ma'lumotlarni yangilash va uning dizayni yoki veb-serverning 
ishlashini ta'minlash uchun funktsiyalarni bajarish uchun zarur bo'lgan qo'shimcha 
uskunalar, masalan, kompyuter texnikasi narxi;
- kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, agar Web-serverning 
ishlashini ta'minlash uchun biron bir funktsiya korxonaning ichki resurslari 
tomonidan ta'minlansa, operatsion xarajatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
- xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning ish haqi; 
- yordamchi materiallar uchun xarajatlar;
- domen nomi uchun to'lovlar; 
- aloqa kanallari uchun ijara haqi; 

---

134 
- Internet-provayderga internetdan veb-serverga kirishni ta'minlaganligi, o'z 
serverida bo'sh joy berganligi yoki agar u provayder tomonidan joylashtirilgan 
bo'lsa, korporativ veb-serverni saqlab qolganligi uchun to'lov; 
- amortizatsiya ajratmalari; 
- serverni ishlab chiqish, uning dizayni, bajarilgan funktsiyalari bo'yicha ishlashga 
uchinchi tomon firmalarini jalb qilishda qo'shimcha xarajatlar; 
- reklama kampaniyalari uchun xarajatlar va boshqalar.
Jamg'arma manbalari veb-server tomonidan bajariladigan funktsiyalarga 
bog'liq. Jamg'armalar an'anaviy aloqa o'rniga elektron kommunikatsiyalardan 
foydalanganligi sababli paydo bo'ladi (bosma mahsulotlar, telefon qo'ng'iroqlari va 
faks orqali yuborish xarajatlari kamayadi; 
zarur ma'lumotlar taqdim etilishi tufayli mijozlar sotishdan oldin va keyin 
qo'llab-quvvatlanadi; 
virtual do'kon, an'anaviy do'konni tashkil qilish zarurati va tegishli xarajatlar 
yo'qoladi;
Internet-kanallardan 
foydalanishda 
an'anaviy 
tarqatish 
kanallaridan 
foydalanishga hojat yo'q. Shuni yodda tutish kerakki, veb-serverni tatbiq etish va 
undan foydalanish bir martalik ish emas, bu jarayon har doim o'z vaqtida 
uzaytiriladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, internetdan foydalanish darajasi har 
bir mamlakatda keng farq qiladi va aksariyat hollarda Internetdan foydalanish 
an'anaviy usullar bilan bajariladigan ba'zi funktsiyalarni o'rnini bosishi mumkin 
bo'lgan darajada past. Bundan tashqari, hisobga olish kerakki, xarajatlarni 
kamaytirishdan tashqari, veb-server orqali firmaning internetdagi ishtirokini tashkil 
qilish quyidagi yo'llar bilan foyda keltirishi mumkin: 
• kompaniyaning tovar belgisi imidjini yaxshilash;
• kompaniya mahsulotlarini reklama qilish; 
• yangi iste'molchilarni sotib olish; 
• mahsulotlar uchun yangi tarqatish kanalini qo'shish; 
• mavjud va potentsial iste'molchilarga xizmat ko'rsatishni takomillashtirish. 

---

135 
 O‘z-o‘zini tekshirish savollari 
1. Elektron tijorat ko'rsatkichlari nima? 
2. Elektron tijorat samaradorligini aniqlashda qaysi mezonlarga ajratiladi? 
3. Elektron tijoratning qanday ko'rsatkichlari mavjud?
4. Elektron tijorat marketingining ko'rsatkichlarini sanab bering. 
5. Elektron tijorat ko'rsatkichlari to'plamiga tavsif bering.
6. Veb-server orqali kompaniya foydasini oshirish yo'llari.