Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Fosforli o‘g‘itlar. Fosforli o‗g‗itlar qishloq xo‗jaligida keng 
foydalaniladi. Ular supyerfosfat, ikki supyerfosfat, ammofos, diammofos, 
nitroammofos, karboammofos shakillarida qo‗llaniladi va o‗zimliklar 
tomonidan tez o‗zlashtiriladi. 
Fosfor biogen elementlardan biri bo‗lib, organizimning unga bo‗lgan 
talabi azotga nisbatan 10 baravar kam bo‗lsada, o‗simliklarning ko‗payishi, 
massa hosil qilishi va energiya almashishida muhim rol o‗ynaydi. 
Ammo fosforli o‗g‗itlar bilan tuproqqa As,Se, Co, Ni,Cu, 
90
Sr va F 
kabi toksik elemenlar tushadi.Tuproqda qolgan fosfor Ca, Al, Fe bilan 
bog‗lanib qiyin eriydigan birikmalarni hosil qiladi. 
Fosforli o‗g‗itlardan foydalanilganda ularning xom ashyo birikmalari, 
tuproqning og‗ir metallar va toksikanlar bilan ifloslanish darajasi, o‗g‗itni 
yerga berish vaqti va me‘yorini, ekologik yomon oqibatlarga olib 
kelmaslik yo‗llarini bilish zarur. 

---

171 
Kaliyli o‘g‘itlar. Kaliyli o‗g‗itlardan eng keng tarqalganlari: xlorid 
kaliy, kaliy sulfat, kaliyning tabiiy xom ashyo tuzlari kiradi. Kaliyli 
o‗g‗itlar tarkibida Cl va Na kabi elementlar ko‗p bo‗ladi.Kaliyli o‗g‗itlar 
to‗xtovsiz va me‘yoridan ortiqcha yerga berilganda tuproqda Cl va Na ning 
to‗planishi tufayli qishloq xo‗jaligi ekinlarining hosili kamayib ketadi. 
O‗g‗itda Cl miqdori ko‗paytirilsa, g‗alla ekinlari somonida xlor miqdori 4-
5 martaga, beda poyasida 50-70%ga ortadi, kartoshka tuganaklarida 50- 
100%ga, haydalgan yerlada Cl miqdori 60-290%ga ko‗payadi. 
Kaliy o‗g‗itlarida xavfli og‗ir metallardan Cd,Hg, Pb,Cr va Al 
bo‗ladi va ular tuproqdan tirik organizimlarga o‗tadi, bir qismi yuvilib yer 
osti suvlarga tushadi. 
Mikroelementlar. O‗simliklarning normal o‗sib, rivojlanishi va 
yaxshi hosil berishi uchun qishloq xo‗jaligida yerga azotl, fosfor, kaliy kabi 
o‗g‗itlar bilan bir qatorda turli mikro elementlar ham keng ishlatiladi. 
Masalan, g‗o‗zaning yaxshi rivojlanishi uchun bir kg tuproqda mis 0,4-0,8 
mg, rux 1,5-2,5 mg, maganes 80-100, bor 0,8-1,2 molibden 0,20-0,30 mg 
bo‗lishi kerak. Ulardan tashqari, kobalt (2 kg/ga), kalsiy, oltingugurt (2-20 
kg/ga), temir, kremniy, natriy kabi kimyoviy elementlar qatorida xlor, 
sulfat, magniy ham zarurdir. Lekin ekologik jihatdan har bir kimyoviy 
elementning foydali miqdori ishlatilishi kerak, aks holda ular tuproqda 
ortiqcha bo‗lib, tirik organizimlarga zahar modda sifatida salbiy ta‘sir 
qiladi. 
Mikroelementlar qo‗rg‗oshin, rux, mis, molibden, bor, kobalt, 
marganes, simob, temir, kadmiy, vannadiy, rubidiy, yod, ftor kabilar va 
ularning birikmalarining ma‘lum miqdori biologik jihatdan foydali bo‗lsa, 
ekologik nuqtai nazardan ular zaharlovchi og‗ir metallar gurihiga kiradi. 
Ularning konsentirasiyasi tuproq, o‗simlik va hayvonlar tanasida ortib 
kesa, zahar sifatida ta‘sir qiladi. Og‗ir metallar ko‗p ishlatilsa, atrof-
muhitni iflosaydi, trik organizimlarning suv, havo va tuproq hamda qishloq 
xo‗jaligi ekinlarining mahsulotlari orqali zaharlanish xavfi yuzaga keladi. 

---

172