Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

1.7-misol. Ko„pgina sanoat jarayonlarida atrof-muhit temperaturasi 
va namligi boshqarilmaydi. Biroq, sintetik matolar ishlab chiqarishda bu 
omillar mahsulot sifatiga sezilarli ta‟sir ko„rsatadi va ularni tartibga 
solish (havoni konditsionerlash) kerak. 
Har qanday jarayonda nazorat qilinadigan omillardan tashqari, 
nazorat qilib bo„lmaydigan son-sanoqsiz omillar mavjud va biz ularning 
mavjudligi haqida bilmasligimiz ham mumkin. Nega bunday bo„lishi 
mumkin? Birinchidan, biz ba‟zida bu omil jarayonimizga sezilarli ta‟sir 
ko„rsatishini bilmaymiz. Bunday holatlarda aytishimiz kerakki, jarayon 
yetarlicha o„rganilmagan va ko„pincha uni qo„shimcha tadqiqotlarsiz 
amalga oshirish mumkin emas. Ammo jarayon yaxshi o„rganilgan 
taqdirda ham unga ta‟sir etadigan boshqa sabab bor. Har qanday real 
holatda juda zaif ta‟sirlarning juda katta cheksiz soni bo„ladi. Ularning 
har birini nazorat qilishning ma‟nosi yo„q, chunki ular zaif. Hammasi - 
mumkin emas, chunki ular juda ko„p. Shu bilan birga, ushbu 
to„plamning ta‟siri endi kichik emas, bu sistemaning ishlashiga sezilarli 
ta‟sir ko„rsatadi. Ushbu ta‟sir bir muhim xususiyatga ega. Kirishni 
nazorat qilmasdan turib hozir nima ekanligini va keyinchalik qanday 
bo„lishini bila olmaymiz. Shuning uchun boshqarib bo„lmaydigan 
omillarning ta‟siri tasodifiydir. O„lchovlarda u tasodifiy chetlanishlarda, 
tajribada - tasodifiy xatolarda, har qanday jarayonda - tasodifiy 
buzilishlarda ifodalanadi. 
Tasodifiy nazoratsiz ta‟sirlar nafaqat tashqaridan, balki sistema 
ichida ham bo„lishi mumkin. Biroq, ko„pincha, ularning qayerdan kelib 
chiqqanini batafsil tushunishning ma‟nosi yo„q: tasodifiy tebranishlar, 
jarayondagi tasodifiy burilishlarni yagona deb hisoblash kerak. Bular 
ko„pincha shovqin atamasi ostida birlashtiriladi.
Modellashtirish shartlari. Modellashtirishni tashkillashtirishda 
muhim savollar tug„iladi: qanday shart-sharoitlar mahso„lot chiqishini 
ta‟minlaydi va olingan ma‟lumotlarni asl nusxaning xatti-harakatlariga 
tadbiq etish imkoniyatlari qanday? Bu shartlar fizik va matematik 
modellashtirishda har xil. 

---

17 
Jismoniy modellashtirishning an‟anaviyligi asl va modelning 
o„xshashligi bilan ta‟minlanadi. O„xshashlik nazariyasi kimyoviy 
texnologiya jarayonlari va apparatlari fanining nazariy asosining eng 
muhim qismi bo„lib, tegishli kurslarda batafsil ko„rib chiqiladi. Qisqacha 
aytganda, agar ikkita ob‟ekt (ikkita sistema) jismonan bir-biriga 
o„xshash bo„lsa, unda bu ob‟ektlarning har biridagi jarayonni o„lchovsiz 
harakteristikalar to„plami bilan ifodalash mumkin - o„xshashlik 
raqamlari va har ikkala ob‟ektlar o„xshashlik raqamlari teng qiymatlarga 
ega. Bunday holda, xuddi shu raqamlar o„xshashlik mezonlari rolini 
o„ynaydi - ular yordamida o„xshashlik mavjudligini aniqlash mumkin. 
Agar o„xshashlik raqamlari orqali ifodalanadigan jarayonning chegara 
va boshlang„ich shartlari, bir sistema uchun boshqasi bilan miqdoriy 
jihatdan bir xil bo„lsa, u holda ikkala sistemadagi jarayonlar ham xuddi 
shunday davom etsa, sistemalar bir-biriga hamma vaqt o„xshash bo„lib 
qoladi. O„xshashlik uchun zaruriy mezonlar to„plami jarayonni 
tavsiflovchi differensial tenglamalar yoki o„lchovlarni tahlil qilish 
asosida aniqlanadi. O„xshashlik usuli gidromekanik jarayonlarni 
(kanallardagi suyuqlik oqimi, g„ovakli muhit orqali filtrlash, kemalar va 
samolyotlarning 
harakatlanishi), 
issiqlik 
va 
moddani 
uzatish 
jarayonlarini modellashtirishda juda samarali bo„ladi. Jarayonlar asosini 
kimyoviy transformatsiyalar (reaksiyalar) tashkil etadigan kimyoviy 
jarayonlarni o„xshashlik asosida modellashtirishga urinishda jiddiy 
qiyinchiliklar paydo bo„ldi. Bu qiyinchiliklarning ko„p yillik tahlili 
shuni ko„rsatdiki, ko„p hollarda ularni bartaraf etib bo„lmaydi. Gap 
shundaki, ob‟ektning o„lchami o„zgarganda (masshtablashda), har xil 
o„xshashlik mezonlari modeldagi jarayon shartlariga zid talablar 
qo„yishi mumkin. Kimyoviy reaksiya hisobga olinmagan nisbatan oddiy 
holatni ko„rib chiqaylik.