Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10 
 
 
 
I BOB. 
MODELLASHTIRISHNING 
ASOSIY TUSHUNCHALARI 
 
Modellashtirish zamonaviy fanda, birinchi navbatda uning amaliy 
sohalarida keng qo„llaniladigan eng muhim usullardan biridir. 
Modellashtirish texnik taraqqiyotni tezlashtirishga, yangi tarmoqlarni 
rivojlantirish uchun zarur bo„lgan vaqtni sezilarli darajada qisqartirishga 
imkon beradi. Ilmiy-texnik inqilob davrida yangi yo„nalishlardan biri 
bo„lgan matematik modellashtirish jadal rivojlanmoqda. Uning 
rivojlanishi informatika va hisoblash texnologiyalarining rivojlanishi 
bilan chambarchas bog„liq. 
1.1. Modellashtirish va modellar 
 
Modellashtirish deyarli har qanday fanning eng muhim usullaridan 
biridir. Uning mohiyati quyidagicha. Biz ma‟lum bir sharoitda 
ob‟ektning xatti-harakatini (asl nusxasini) tekshirmoqchimiz. Ammo asl 
nusxa o„rniga biz boshqa ob‟ekt - modelning xatti-harakatini 
o„rganamiz, so„ngra bunday tadqiqot xulosalarini asl nusxaga tadbiq 
etamiz - biz uning o„zini qanday tutishi bo„yicha xulosa qilamiz. 
1.1-misol. Samolyotni havoga ko„tarish va ishga tushirishdan oldin 
dizaynerlar samolyot modelini shamol tunnelida tutib, uni havo oqimi 
bilan puflaydilar. Bu yerda model nafaqat kelajakdagi asl nusxaga 
o„xshash kichik geometrik nusxa, balki havo ham bo„lib, uning harakati 
atmosferadagi samolyotning harakatini taqlid qiladi (harakat nisbiy 

---

11 
bo„lgani uchun samolyotning havoda uchishi yoki havoning uning 
atrofida oqishining farqi yo„q). 
1.1-misolda – modelda ba‟zi moddiy ob‟ektlar, ularning xatti -
harakatlari aslining (unga o„xshash) xatti-harakatlariga "o„xshash". 
Modeldagi eksperiment natijalarini aslini tavsiflovchi parametrlarga 
qayta hisoblash mumkin bo„lgan qoidani bilish kifoya. Bunday modellar 
odatda moddiy modellar deb ataladi. Ammo modellarning yana bir 
toifasi bor. Biz xayolimizda asl nusxaning tavsifini tuzishimiz mumkin, 
so„ngra ushbu tavsif bilan ba‟zi o„zgarishlarni amalga oshirib, asl 
nusxada savdo qilish imkonini beradigan xulosalarga kelishimiz 
mumkin. Bunday hollarda aqliy modellar haqida gap boradi. Bu erda 
amaliyot uchun eng muhim variant - bu tavsif matematika tilida berilgan 
(matematik model). Shu ma‟noda, jarayonning har qanday matematik 
tavsifi uning matematik modelidir. Ko„pincha bunday model tenglama 
yoki tenglamalar sistemasi hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda matematik modellar murakkab bo„lgan va ularni 
o„rganish (tenglamalar sistemaini echish) kompyuter yordamida amalga 
oshirilgan hollarda modellashtirishni qo„llash eng muhim hisoblanadi. 
Asosiy xususiyat: matematik modelning tenglamalarini yechadigan 
kompyuter moddiy modelga o„xshaydi. Siz unga asl nusxaning ishlashi 
uchun shartlarni kiritishingiz mumkin va bu uning berilgan sharoitda 
o„zini qanday tutishini ko„rsatadi.