Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

V BOB. 
KIMYOVIY 
REAKSIYALAR 
KINETIKASINI
MATEMATIK 
MODELLASH 
 
 
 
5.1. Kimyoviy kinetikaning asosiy tushunchalari 
 
Kimyoviy reaksiyalarning tezliklari haqidagi ta‟limotga kimyoviy 
kinetika deb ataladi. Kimyoviy kinetika fan sifatida XIX asrning 50-70 
yillarida shakllana boshladi. 
Kimyoviy reaksiyaning tezligi - vaqt birligida (gomogen reaksiyalar 
reaksiya uchun) yoki sirt birligida (geterogen reaksiyalar uchun) 
kimyoviy 
reaksiyada 
ishtirok 
etayotgan 
biror 
modda 
konsentratsiyasining o„zgarishi. Shunga ko„ra reaksiya tezligi 
quyidagicha yoziladi: 

gomogen reaksiya uchun 

geterogen reaksiya uchun 
bunda 
reaksion faza hajmi, m
3
; 
modda miqdori, mol;
reagent konsentratsiyasi, mol/m
3
; 
vaqt, s; katalizator sirti, m
2
. 
(5.58) ifodani quyidagi ko„rinishda yozish mumkin: 

---

86 
(
)  
Doimiy hajmda boruvchi reaksiya uchun (5.4) tenglamadagi 
ikkinchi had nulga teng bo„ladi, u holda reaksiya tezligi: 
 
Reaksiya hajmining har bir nuqtasida reaksiyaga kirishuvchi 
moddalarning konsentratsiyalari reaksiya vaqtida vaqt o„tishi bilan 
doimiy ravishda o„zgarib turadigan reaktorlar uchun kimyoviy reaksiya 
tezligi hajm birligida modda miqdorining vaqt birligi ichida 
o„zgarishidir: 
yoki geterogen katalitik reaksiya uchun sirt birligi ichida: 
bunda 
reaksion aralashmadagi chi miqdori, mol; reaksion 
aralashma hajmi yoki katalizator qavati (reaktor hajmi), m
3
; 
katalizatorning solishtirma sirti, m
2
/m
3
. 
Uzluksiz ishlaydigan reaktor uchun to„liq siqib chiqarish unda 
urnatilgan rejimda modda konsentratsiyasi apparat uzunligi bo„ylab 
uzluksiz o„zgarganda kimyoviy reaksiya tezligi reaktor orqali o„tadigan 
modda mol miqdorining reaksiyaga kirishadigan hajm birligi vaqt 
birligining o„zgarishidir: 
bunda 
reaksion aralashmadagi chi komponentning mol sarfi, 
mol/s; 
reaksion aralashmani berishning hajmiy tezligi, m
3
/s; 
kontakt vaqti, s. 
To„liq aralashtiruvchi uzluksiz harakatdagi reaktor uchun 
o„rnatiladigan rejimda: 
bunda 
reaksion aralashmadagi chi komponentning 
boshlang„ich va oxirgi miqdori, mol. 

---

87 
Amalda odatda reaksiya tezligi mol konsentratsiyada o„lchanadi: 

davriy harakatdagi reaktor uchun: 

uzluksiz harakatdagi reaktor uchun: 
Agar reaksiya hajmning o„zgarishi bilan bormasi, u holda ideal 
siqib chiqarish reaktori uchun: 
(
)
Ideal almashuvchi uzluksiz harakatdagi reaktor uchun: 
bunda 
reagentning mahsulotga aylanish darajasi: 
o„rtacha bo„lish vaqti, s: 
 
1862-1867 yillarda Norvegiya olimlari Guldberg va Vaage
massalar ta‟siri qonunining dastlabki ta‟rifini berdilar. Massalar 
ta‟sirning kinetik qonuniga ko„ra, berilgan temperaturada elementar 
reaksiya tezligi ularning stixiometrik koeffitsiyentlariga teng darajalarda 
olingan 
reaksiyaga 
kirishuvchi 
moddalar 
konsentratsiyalarining 
ko„paytmasiga proporsional. 
U holda quyidagi kimyoviy reaksiya o„tganda 
Massalar ta‟siri qonuniga ko„ra reaksiya tezligi quyidagicha 
yoziladi: 

---

88 
bunda 
– chi komponentning konsentratsiyasi; tezlik 
konstantasi; 
moddalarning 
stexiometrik 
koeffitsiyentlari. 
(5.11) tenglama elementar reaksiyalar uchun o„rinli. 
Alohida olingan komponentlar bo„yicha reaksiya tezliklari 
bilan umumiy tezlik o„rtasida quyidagi 
stexiometrik nisbat mavjud: 
 
Murakkab kimyoviy reaksiyaga massalar ta‟siri qonunini qo„llash 
uchun uni elementar bosqichlar ko„rinishida ifodalash va bu qonunni har 
bir bosqichga alohida-alohida tatbiq etish lozim. 
Kimyoviy kinetika XIX asrning 80-yillarida Vant-Goff va 
Arrhenius asarlarida to„liq shakllantirildi; reaksiya tartibining ma‟nosi 
aniqlandi, faollanish energiyasi, mono-, bi- va polimolekulyar 
reaksiyalar tushunchalari kiritildi. 
Vant-Goff va keyinchalik Arrhenius o„z g„oyalarini rivojlantirgan 
holda, "temperatura reaksiyaning sababi emas, temperatura reaksiya 
tezligining o„zgarishiga sabab bo„ladi" deb tasdiqlashdi. Unga ko„ra: 
 
bunda 
eksponsialoldi ko„paytuvchisi; faollanish energiyasi, 
j/(mol
K); universal gaz doimiysi, j/(mol K); temperatura, K. 
Tashqi sharoitlar (temperatura, bosim, tarkib, reaksiya boradigan 
muhit) berilganda reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning 
funksiyasidir, ya‟ni: 
(5.4) tenglamani (5.14) ga solishtirib, quyidagi kinetik tenglamani 
olamiz: 
Kimyoviy reaksiya davomida modda konsentratsiyasining vaqt 
bo„yicha o„zgarishini ifodalovchi tenglamaga kinetik tenglama,
egri chiziqqa kinetik egri chiziq deyiladi. 

---

89