Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

4.2. Mutloq miqdorlar, ularning turlari va 
o‘lchov birliklari 
ijtimoiy va iqtisodiy hodisalar, jarayonlar tegishli ko‘rsatkichlarda 
ifodalanadi. Bu ko‘rsatkichlar turli xil miqdorlarda, ma’lumotlarda berilib, hujjatlarda 
qayd qilinadi. Statistik kuzatish natijasida miqdorlar yig‘ilib, tegishli ko‘rsatkichlar 
bo‘yicha guruhlanib, o‘rganiladi. Miqdorlarda ifodalangan iqtisodiy va ijtimoiy 
ko‘rsatkichlarni umumlashtirib , tegishli xulosalar chiqarish statistikaning asosiy 
vazifasidir. 
Xodisa va jarayonlar dastlab mutloq miqdorlarda qayd qilinadi, so‘ngra esa ular 
asosida nisbiy va o‘rtacha miqdorlar hisoblab topiladi. Demak mutloq miqdorlar har 
qanday statistik ko‘rsatkichlarning dastlabki (boshlang‘ich) shaklidir. Miqdorlar 
qo‘shish, ayirish, o‘lchash kabi amallarni bajarish bilan aniqlanadi. 
Aholining umumiy soni, shu jumladan erkaklar va ayollar soni, korxonalarda 
xodimlar soni, ishlab chiqarilgan stanoklar soni - “bir”, ”ikki”, “uch” kabi sonlarda 
qayd qilinadi. Ularning to‘plamlari ming kishi, ming dona kabi son ko‘rsatkichlarda 
ifodalanadi. Qurilgan yo‘llar uzunligi, daryolarning uzunligi, bosib o‘tilgan yo‘l - metr, 
kilometr kabi uzunlik o‘lchovi birliklari bilan ifodalanadi. 
Qazib chiqarilgan ko‘mir hajmi, terilgan paxta kabi og‘irlik miqdorlari kg yoki 
tonnalarda qayd qilinib, kuzatish ob’ektlarini o‘lchash bilan aniqlanadi. Ishlab 
chiqarilgan gaz hajm o‘lchov birligi bo‘lgan kub metrda , to‘qilgan gazlama hajmi esa 
kvadrat yoki pogonniy metrlarda ifodalanadi. 
Miqdorlar ifodalanish hajmiga qarab, yakka va umumiy mutloq miqdorlarga 
bo‘linadi. Yakka xodisa va jarayonlarni ifodalovchi mutloq miqdorlar yakka mutloq 
miqdorlar deyiladi. Bunday miqdorlar o‘rganilayotgan to‘plamning har bir birliklarini 
tavsiflab kuzatishning boshlang‘ich bo‘g‘inida qayd qilinadi. Masalan, bir 
terimchining bugun tergan paxtasi - 65 kg, har bir xodimning olgan bir oylik ish haqi - 
42600 so‘m, non zavodida bugun ishlab chiqarilgan bug‘doy noni, familiyasi, ismi aniq 

---

46 
bo‘lgan, imtixonni “a’lo” bahoga topshirgan talaba va shu kabilar.
O‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarning umumiy yig‘indisini tav 
siflovchi mutloq miqdorlar umumiy mutloq miqdorlar deyiladi. Ular dastlabki kuzatish 
ma’lumotlarini qo‘shish va jamlashtirish natijasida olinadi. Demak, mohiyati bir xil 
yakka mutloq miqdorlar yig‘indisi umumiy mutloq miqdorlardir. Shuning uchun ham 
umumiy mutloq miqdorlarni quyidagicha ifodalash mumkin:
A um. = a
1
+ a
2 
+ a
3
+ a
4
+… a
n
= 


n
i 1
a
i
Bu yerda: A um. - umum mutloq miqdor; 
a
1
… a
n
- kuzatilayotgan ob’ektdagi yakka mutloq miqdorlar; 


n
i 1
a
i 
- to‘plam birliklarining yig‘indisi. 
Masalan: 1) Xo‘jalik brigadasida 15 ta terimchi tergan paxtasining yig‘indisi
(60+70+65+80+110+90+75+120+92+108+84+96+115+125+64)-1354 kg. 
2) Kichik korxonada 8 kishi ishlaydi. Ularning may oyida olgan mehnat haqlari 
quyidagicha: 
Xodimla
r 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Ish haqi, 
so‘m 
24840
0 
33950
0 
25060
0 
24730
0 
15850
0 
16240
0 
15300
0 
24430
0 
Demak, xodimlar mehnat haqining umumiy miqdori bu so‘mmalarning 
yig‘indisi - 1804000 so‘mdan iborat. 
Mutloq miqdorlar natura, shartli natura, qiymat (pul) va mehnat o‘lchov 
birliklarida ifodalanishi mumkin. Ob’ektning xususiyatiga qarab, ya’ni ularning hajmi, 
og‘irligi, uzunligi yoki maydoni miqdorlari ko‘rsatilishiga qarab, natura o‘lchovda 
dona, metr, kilogramm va shu kabilar ishlatilishi mumkin. Masalan: terilgan paxta 
kilogramm yoki tonna, ishlab chiqarilgan stanok - dona, ekilgan paxta maydoni - 
gektarlarda ifodalanishi mumkin. 
Natura o‘lchov ayrim hodisa, jarayonlarning xususiyatini to‘liq ifodalamaydi. 
Shuning uchun ham shartli natura o‘lchov birligi qo‘llanadi. Konserva ishlab 
chiqaruvchi korxona tayyor mahsulotlarini turli shisha bankalarda tayyorlashi mumkin. 
Bu shisha bankalar turli hajmda (0,5, 1,0 li, 2 li, 3 li, 10 litr hokazo) bo‘lganligi sababli, 
ularning yakka miqdorlarini qo‘shib umumiy to‘plamni aniqlash noto‘g‘ri bo‘ladi. 
Shuning uchun barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarni 1,0 litrlik shartli bankaga qayta 
hisoblab chiqiladi. Sovun ishlab chiqaruvchi korxona 60 % , 40 % lik kir sovunlari, atir 
sovun va poroshok ishlab chiqaradigan bo‘lsa, ularning ham og‘irliklarini bir shartli 
o‘lchovga keltirish lozim. Masalan, korxona ushbu yilda 80 ming tonna 60% lik,120,0 
ming 40% sovun ishlab chiqargan. Ularni shartli bir birlikka keltirishda 40% sovun 
koeffitsiyenti 1,0 ga, 60% sov 40% sovunga aylantirish shartli koeffitsiyenti - 1,5 
bo‘lsa, unda korxona jami 200,0 m tonna (80,0+120,0) emas, balki (80,0 x 1,5) + (120,0 

---

47 
x 1,0)= 120,0 + 120,0 = 240,0 ming tonna mahsulot ishlab chiqargan bo‘ladi. Yoqilg‘i 
sifatida ishlatiladigan toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir, gaz, slanes kabilar issiqlik 
koeffitsiyenti asosida qayta hisoblanib, kaloriyasi aniqlanadi. 
Murakkab xodisalarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar kompleks o‘lchov birliklarida 
ifodalanadi. Bunday hodisalar ikki va undan ortiq o‘lchov birliklarining o‘zaro 
birikmasi bilan tavsiflanadi. Masalan: tashilgan yuk - tonna/ kilometrda, ishlab 
chiqarilgan elektr quvvati kilovatt - soatda, xodimlarning ishlagan ish vaqtlari - kishi / 
soatda. Lekin natura o‘lchovida xususiyatlari bilan har xil bo‘lgan hodisa va jarayonlar 
umumlashtirib ko‘rsatilmaydi. Shuning uchun ham qiymat (pul) o‘lchovi ishlatiladi. 
Barcha hodisa va jarayonlarni pul o‘lchovida ya’ni yagona o‘lchovda umumlashtirib 
ko‘rsatish mumkin.