Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

8.5. Mavsumiylik, interpolyatsiya va ekstrapolyatsiya 
 tushunchalari mohiyati 
Dinamika qatorlar darajalariga mavsum katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu holat 
qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish va ularni qayta ishlovchi korxonalar 
ma’lumotlarida, qish va yoz oylarida elektr energiya, gaz, suv harajatlarida. Statistika 
mavsumiylik deganda yil ichidagi o‘zgarish tushuniladi. Mavsumning dinamika 
qatorlar darajasiga ta’sirini aniqlash maqsadida mavsumiylik indeksidan foydalaniladi. 
Mavsumiylik indekslari haqiqiy ma’lumotlar asosida yoki sirg‘anma, tekislash 
ma’lumotlari asosida ham hisoblanish mumkin. 
100
x
D
D
J
i
mav

yoki
100
.
x
D
D
J
ot
i
t
mav

Mavsumiylik indeksi ishonarli bo‘lishi uchun dinamika qatorlarning uch yillik 
ma’lumotlari (oylar bo‘yicha) olinadi. Demak mavsumiylik indeksida oylar bo‘yicha 
hisoblangan o‘rtachaning uch yillik umumiy o‘rtachaga nisbati foizlarda olinadi. 
Interpolyatsiya deyilganda dinamika qatorlar orasidagi noma’lum darajani 
aniqlash tushuniladi. Noma’lum darajani aniqlash danamika qatorlar qanday 

---

106 
tuzilganiga qarab, quyidagi usullarning biri bilan aniqlanadi: 
- noma’lum darajaning ikki yonidagi raqamlar o‘rtachasini hisoblash bilan; 
- qo‘shimcha yoki o‘rtacha qo‘shimcha mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) 
ko‘rsatkichlari bilan; 
- qo‘shimcha yoki o‘rtacha qo‘shimcha o‘sish sur’atlari ko‘rsatkichlari 
yordamida. 
Statistikada dinamika qatorlarni o‘rganishning asosiy maqsadi hodisalarning 
o‘zgarish asosiy tendensiyasini aniqlash bilan birga, ularning kelajakda qanday 
bo‘lishini bashorat qilishdir. Dinamika qatorlarning kelajak davr yoki perspektiv 
darajalarini bashorat (prognoz) qilish ekstrapolyatsiya deyiladi. Bashorat qilish uchun 
xodisalarning katta dvrdagi haqiqiy darajalari dinamika qatorlari o‘rganib chiqiladi. 
O‘zgarishlarning turlicha bo‘lganligi sababli, ekstrapolyatsiyada ham har xil usullar 
qo‘llanadi. 
Agarda dinamika qatorlarda mutloq o‘sishlar doimiy va bir xil darajada bo‘lsa, 
unga o‘rtacha arifmetik usulda o‘rtacha mutloq o‘sishni topib, bu qiymatni dinamika 
qatorlar oxirgi darajasiga ekstrapolyatsiya qancha davrga mo‘ljallanganiga qarab, 
qo‘shib beriladi. 
Agarda o‘rganilayotgan dinamika qatorlarda o‘sish koeffitsiyentni doimiy 
harakterga ega bo‘lsa, uning o‘rtacha o‘sish koeffitsiyentini hisoblab, dinamika 
qatorlar oxirgi darajalarini bu o‘rtacha o‘sish koeffitsiyentiga ko‘paytirib, bashorat 
qilinadigan davrlar darajalarini aniqlash mumkin. 
Hodisa va jarayonlar doimo o‘zaro bog‘lanishda mavjud. Dinamika qatorlarni 
o‘rganganda, bir ko‘rsatkichlarning ikkinchisi bilan bog‘liqligi aniqlanadi. Shuning 
uchun dinamika qatorlari darajasini boshqa unga bog‘liq ko‘rsatkich o‘zgarish aniq 
bo‘lsa, unga asosan ekstrapolyatsiya qilish mumkin. Misol, hududda bolalarning tabiiy 
o‘sish sur’ati t davrgacha aniq bo‘lsa, bolalarning o‘sishi va ular iste’mol qiladigan 
mahsulot o‘rtasidagi bog‘lanish asosida, t davrgacha bolalar iste’moli uchun zarur 
bo‘ladigan mahsulot miqdorini bashorat (ekstrapolyatsiya) qilish mumkin. 
Dinamika qatorlarni analitik tekislash usullaridan foydalanib, ham 
ekstrapolyatsiya qilish mumkin. 
Iqtisodiy bashoratda qanday usulni qo‘llash, dinamika qatorlar xususiyatiga 
bog‘liq. Lekin har safar dinamika qatorlarni chuqur o‘rganmasdan, ulardagi 
o‘zgarishlarni o‘zgarishlarning umumiy yo‘nalishini aniqlamasdan, ekstrapolyatsiyani 
amalga oshirish mumkin emas.