Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

 
6.5. Tanlab kuzatish natijalarini baholash va
ularni bosh to‘plamga yoyish 
Tanlama kuzatish bosqichining eng so‘ngi bosqichi bo‘lib, kuzatish natijasida 
olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish bo‘lib hisoblanadi. 
Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni o‘rganishda, ko‘p hollarda bu jarayondan 
ilgari olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish mumkinligi nuqtai nazaridan kuzatish 
natijalari baholanadi. 
To‘plamga yoyish to‘g‘risidagi hulosa ma’lum darajada tanlab kuzatishning 
sifatiga, uning eng avvalo to‘liq qamrab olinganligiga bog‘liqdir.To‘liqligi esa bosh 
to‘plam tiplari yoki guruhlarining birliklari qay darajada qamrab olinganligiga bog‘liq. 
Lekin, faqatgina tanlash uchun olingan ma’lumotlarning sifatini tahlil qilish 
bilangina chegaralanib qolinmaydi, balki to‘plangan ma’lumotlarni bosh to‘plamga 
yoyish mumkinligini asoslab berishda nisbiy xatoni ham e’tiborga olish muhimdir. 
Nisbiy hato quyidagicha aniqlanadi: 
o‘rtacha uchun: 
%,
100
%




Х
х
Hissa uchun esa, 
%,
100
%




Р
w
Formulalardagi Δ% - tanlashning nisbiy chegaralangan xatosi; 
Δx va Δw ga – mos ravishda o‘rtacha qiymatning yoki belgi hissasining 
chegaralangan xatosidir.
X
va 
Р
- mos ravishda bosh to‘plam o‘rtachasi va hissasidir. 
Nisbiy xatoning miqdori shu kuzatish uchun oldindan belgilangan chegaradan 
oshib ketmasa, u holda olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish mumkin. 
Bosh to‘plamga yoyishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta hisoblash yoki koffitsiyentlar 
usullaridan foydalaniladi. 
Birinchi usulning mohiyati, tanlab kuzatish natijasida aniqlanilgan belgining 
o‘rtacha qiymatini bosh to‘plam xajmiga ko‘paytirishdan iboratdir. 
Koeffitsent usulini qo‘llashda esa quyidagi formuladan foydalaniladi: 
0
1
0
1
у
у
У
У 
 
У
1
- hisobga olinmagan tuzatma e’tiborga olingan to‘plam soni; 
У
0
 - tuzatma e’tiborga olinmagan to‘plam soni: 
У
0
- boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘yicha nazorat nuqtalariga to‘plam soni; 

---

83 
У
1
 – nazorat tadbirlari asosida olingan ma’lumotlar bo‘yicha nazorat nuqtalaridagi 
to‘plam soni. 
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirib tanlash imkoniyatlaridan 
to‘liq foydallanilmaydi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida bu usul, masalan 
moliya organlari tomonidan tijorat korxonalari faoliyatini nazorat qilishning muhim 
vositalaridan biri bo‘lishi mumkin. 
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini nazorat qilishda hisobga 
olaninmaganligi uchun tuzatma tushunchasidan foydalaniladi. 
Uni hisoblash usuli nisbatan kichik to‘plamlarni kuzatishda qo‘l keladi. 
5-misol. Shahardagi tijorat do‘konlarini hisobga olishda quyidagilar aniqlandi. 
Siyob bo‘limida - 2000: 
Bog‘ishamol bo‘limida - 1500: 
Temir yo‘l bo‘limida – 750. 
Yalpi hisob ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida kuzatilgan 
bo‘limlarini qisman tekshirib ko‘rildi. Uning natijalari quyidagi jadvalda keltirgan 
(6.4-jadval).