Samarqand iqtisodiyot va servis instituti oliy matematika kafedrasi


VII-bob  IKKI O’LCHOVLI TASODIFIY MIQDORLAR SISTEMASI


Download 1.03 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/16
Sana12.11.2020
Hajmi1.03 Mb.
#144398
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan masalalar yechishga doir uslubiy qollanma


VII-bob 
IKKI O’LCHOVLI TASODIFIY MIQDORLAR SISTEMASI 
1-§. Ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning taqsimot qonuni 
Ikki o’lchovli tasodifiy miqdor deb, mumkin bo’lgan qiymatlari 
)
,
(
y
x
 sonlar 
jufti bo’lgan 
)
,
(
Y
X
 tasodifiy miqdorga aytiladi. Bir vaqtda qaralayotgan   va  
tashkil etuvchilar ikki tasodifiy miqdor sistemasini tashkil etadi.  

 
75
Diskret ikki o’lchovli tasodifiy miqdor deb, tashkil etuvchilari diskret 
bo’lgan miqdorga aytiladi. 
Uzluksiz ikki o’lchovli tasodifiy miqdor deb, tashkil etuvchilari uzluksiz 
bo’lgan miqdorga aytiladi. 
Ikki o’lchovli tasodifiy miqdor ehtimollarining taqsimoti qonuni deb, 
mumkin bo’lgan qiymatlari bilan ularning ehtimollari orasidagi moslikka aytiladi. 
 
Ikki o’lchovli tasodifiy 
)
,
(
Y
X
 ni qaraymiz. Faraz qilaylik    va 
y
 haqiqiy 
sonlar jufti  bulsin. 
1-ta’rif.          tasodifiy  mikdorni     
hakikiy    sondan  kichik  qiymat  qabul 
qilganda        tasodifiy  miqdorni  ham 
y
      hakiqiy  sondan  kichik  qiymat  qabul 
qilishdan iborat hodisa ehtimoliga 
)
,
(
Y
X
 ning taqsimot funksiyasi deyiladi, ya’ni  
).
,
(
)
,
(
y
Y
x
X
P
y
x
F



 
1-xossa.  Ikki  o’lchovli  tasodifiy  miqdorningg    taqsimot  funksiyasi    qo’sh 
tengsizlikni qanoatlantiradi: 
.
1
)
,
(
0


y
x
F
 
2-xossa
)
,
(
y
x
F
  ikkala  argument  bo’yicha  ham  kamaymovchi  funksiyadir, 
ya’ni 
                             
.
'
),
,
(
)
,
(
,
'
),
,
(
)
,
(
2
1
2
1
2
1
2
1
lsa
bo
y
y
agar
y
x
F
y
x
F
lsa
bo
x
x
agar
y
x
F
y
x
F




 
3-xossa. 
)
,
(
y
x
F
 uchun quyidagi limit munosabatlar o’rinli; 
            
.
1
)
,
(
.
4
,
0
)
,
(
.
3
,
0
)
,
(
.
2
,
0
)
,
(
.
1












F
F
x
F
y
F
 
 
Ko’rinib turibdiki, agar 
)
,
(
y
x
F
 funksiyaning argumentlaridan birortasi  


 
bo’lsa, funksiya  qiymati nolga teng bo’ladi. 
 
Demak,      va    tashkil  etuvchilari 


  dan  kichik    qiymat  qabul  qilish 
ehtimoli nolga teng. 
 
Agar 




y
x
;
  bo’lsa, 
)
,
(
Y
X
ni  butun  tekislikdagi  qiymatlarini  qabul 
qilish ehtimoli 1 ga teng. 
4-xossa.  Agar 
)
,
(
y
x
F
    funksiyani  argumentlaridan  birortasi      ga  teng 
bo’lsa, u 2-argumentni funksiyasiga aylanadi: 
).
(
)
,
(
),
(
)
,
(
2
1
y
F
y
F
x
F
x
F




 
Tasodifiy  tashlangan  nuqtani  to’g’ri  to’rtburchakka    tushish  ehtimoli 
quyidagicha bo’ladi: 
)].
,
(
)
,
(
[
)]
,
(
)
,
(
[
)
,
(
1
1
1
2
2
1
2
2
2
1
2
1
y
x
F
y
x
F
y
x
F
y
x
F
y
Y
y
x
X
x
P









            
Faraz qilaylik, 
)
,
(
y
x
F
 ikki o’lchovli tasodifiy miqdorni taqsimot funksiyasi 
hamma joyda uzluksiz bo’lib, 2-tartibli aralash xususiy hosilaga ega bo’lsin. 
 
2-ta’rif.  Ikki  o’lchovli  uzluksiz  tasodifiy  miqdor 
)
,
(
Y
X
  ni  taqsimot 
funksiyasidan  olingan  2-tartibli  aralash  xususiy  hosilaga,  shu  tasodifiy  miqdorni 
taqsimot zichligi funksiyasi deyiladi 

 
76
у
х
у
х
F
у
х
f




)
;
(
)
;
(
2

1-xossa. Ikki o’lchovli tasodifiy miqdorni zichlik funksiyasi manfiy emas: 
0
)
;
(

у
х
f

2-xossa.  Ikki  o’lchovli  uzluksiz  tasodifiy  miqdorni  taqsimot  zichligi 
funksiyasidan olingan chegaralari cheksiz ikki karrali xosmas integral 1 ga teng: 
1
)
;
(

 






dxdу
у
х
f

 
Agar 
)
;
(
у
х
f
  ma’lum  bo’lsa, 
)
,
(
y
x
F
  ni  topishda  quyidagi  formuladan 
foydalaniladi: 
dxdу
у
х
f
у
х
F
x
y
)
;
(
)
;
(
 






1-misol. Diskret ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning ehtimollari taqsimoti 
berilgan:  
Y\X 

10 
12 

0,17 
0,13 
0,25 

0,10 
0,30 
0,05 
 
   va  tashkil etuvchilarning taqsimot qonunlarini toping. 
Yechish. Ehtimollarni “ustunlar bo’yicha” qo’shib,  ning mumkin bo’lgan 
qiymatlarining ehtimollarini hosil qilamiz: 
.
30
,
0
05
,
0
25
,
0
)
12
(
;
43
,
0
30
,
0
13
,
0
)
10
(
;
27
,
0
10
,
0
17
,
0
)
3
(









p
p
p
 
tashkil etuvchining taqsimot qonunini yozamiz: 
30
,
0
43
,
0
27
,
0
12
10
3
p
X
 
Tekshirish:  
.
1
30
,
0
43
,
0
27
,
0



 
Shunga o’xshash ehtimollarni “satrlar bo’yicha” qo’shib   tashkil 
etuvchining taqsimot qonunini topamiz: 
45
,
0
55
,
0
5
4
p
Y
 
Tekshirish: 
.
1
45
,
0
55
,
0


 
1. Diskret ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning ehtimollari taqsimoti berilgan:  
Y\X 
26 
30 
41 
50 
2,3 
0,05 
0,12 
0,08 
0,04 
2,7 
0,09 
0,30 
0,11 
0,21 
 
   va  tashkil etuvchilarning taqsimot qonunlarini toping. 
        Javobi. 
25
,
0
19
,
0
42
,
0
14
,
0
50
41
30
26
p
X
              
71
,
0
29
,
0
7
,
2
3
,
1
p
Y
 
        2. Diskret ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning ehtimollari taqsimoti berilgan:  

 
77
 
 
Y\X 




0,10 
0,30 
0,20 

0,06 
0,18 
0,16 
   va  tashkil etuvchilarning taqsimot qonunlarini toping. 
    Javobi. 
36
,
0
48
,
0
16
,
0
4
3
2
p
X
              
4
,
0
6
,
0
7
5
p
Y
 
2-misol. Ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning  
 











anda
bo
y
yoki
x
anda
bo
y
x
y
x
y
x
F
lg
'
0
0
,
0
,
lg
'
2
/
0
,
2
/
0
,
sin
sin
)
,
(


 
 
integral funksiya bilan berilgan. 
)
,
(
Y
X
 tasodifiy nuqtaning 
3
/
,
6
/
,
4
/
,
0







y
y
x
x
 to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan to’g’ri 
to’rtburchakka tushish ehtimolini toping. 
Yechish. Ushbu formuladan foydalanamiz: 
)].
,
(
)
,
(
[
)]
,
(
)
,
(
[
)
,
(
1
1
1
2
2
1
2
2
2
1
2
1
y
x
F
y
x
F
y
x
F
y
x
F
y
Y
y
x
X
x
P









 
Bunda 
3
/
,
6
/
,
4
/
,
0
2
1
2
1







y
y
x
x
 deb, quyidagini hosil qilamiz: 
.
26
,
0
4
2
6
6
sin
0
sin
6
sin
4
sin
3
sin
0
sin
3
sin
4
sin






























P
 
         3. Ikki o’lchovli tasodifiy miqdorning  















.
lg
'
0
0
,
0
,
lg
'
0
,
0
,
2
2
2
1
)
,
(
anda
bo
y
yoki
x
anda
bo
y
x
y
x
F
y
x
y
x
 
integral funksiya bilan berilgan. 
)
,
(
Y
X
 tasodifiy nuqtaning 
5
,
3
,
2
,
1




y
y
x
x
 to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan to’g’ri 
to’rtburchakka tushish ehtimolini toping. 
        Javobi. 
.
128
/
3

P
 
 
2-§. Ikki o’lchovli diskret tasodifiy miqdor tashkil etuvchilari  
ehtimollarining shartli taqsimot qonunlari 
 va  tashkil etuvchilar diskret va ularning mumkin bo’lgan qiymatlari 
m
n
y
y
y
x
x
x
,..,
,
;
,...,
,
2
1
2
1
  bo’lsin.    tashkil etuvchining 
j
y

 bo’lgandagi 
shartli taqsimoti deb, Ushbu shartli ehtimollar to’plamiga aytiladi: 
).
|
(
),...,
|
(
),
|
(
2
1
j
n
j
j
y
x
p
y
x
p
y
x
p
 
  tashkil etuvchining shartli taqsimoti shunga o’xshash aniqlanadi. 

 
78
Tashkil etuvchilarning shartli ehtimollari mos ravishda quyidagi formulalar 
bo’yicha hisoblanadi: 
.
)
(
)
,
(
)
|
(
,
)
(
)
,
(
)
|
(
i
j
i
i
j
j
j
i
j
i
x
p
y
x
p
x
y
p
y
p
y
x
p
y
x
p


 
4-misol. Ikki o’lchovli  diskret tasodifiy miqdor berilgan:  
Y\X 
2
1

x
 
5
2

x
 
8
3

x
 
4
,
0
1

y
 
0,15 
0,30 
0,35 
8
,
0
2

y
 
0,05 
0,12 
0,03 
 
 a)  Tashkil etuvchilarning shartsiz taqsimot qonunlarini toping; b)    tashkil 
etuvchining    tashkil etuvchi 
4
,
0
1

y
 qiymat qabul qiladi, degan shartda shartli 
taqsimot qonunini toping; v) 
5
2

 x
X
 shartda   ning shartli taqsimot qonunini 
toping. 
Yechish. a) “Ustunlar  bo’yicha” ehtimollarni jamlab,   ning taqsimot 
qonunini topamiz: 
38
,
0
42
,
0
20
,
0
8
5
2
p
X
 
Ehtimollarni “satrlar bo’yicha” jamlab,  ning taqsimot qonunini topamiz: 
20
,
0
80
,
0
8
,
0
4
,
0
p
Y
 
b)  tashkil etuvchi  
4
,
0
1

y
 qiymat qabul qiladi degan shartda  ning mumkin 
bo’lgan qiymatlarining shartli ehtimollarini topamiz: 
 
.
16
7
80
,
0
35
,
0
)
(
)
,
(
)
|
(
;
8
3
80
,
0
30
,
0
)
(
)
,
(
)
|
(
;
16
3
80
,
0
15
,
0
)
(
)
,
(
)
|
(
1
1
3
1
3
1
1
2
1
2
1
1
1
1
1









y
p
y
x
p
y
x
p
y
p
y
x
p
y
x
p
y
p
y
x
p
y
x
p
 
 ning izlanayotgan shartli taqsimot qonunini yozamiz: 
16
/
7
8
/
3
16
/
3
)
|
(
8
5
2
1
y
X
p
X
 
   Tekshirish. 
.
1
16
/
7
8
/
3
16
/
3



 
v) Shunga o’xshash    ning shartli taqsimot qonunini topamiz: 
7
/
2
7
/
5
)
|
(
8
,
0
4
,
0
2
x
Y
p
Y
 
   Tekshirish  
.
1
7
/
2
7
/
5


 
        4. Ikki  o’lchovli diskret tasodifiy miqdor berilgan: 
Y\X 


10 
0,25 
0,10 

 
79
14 
18 
0,15 
0,32 
0,05 
0,13 
  a) 
10

Y
  shartda   ning shartli taqsimot qonunini toping; b) 
6

X
 shartda  
ning shartli taqsimot qonunini toping. 
    Javobi. a) 
28
/
13
28
/
5
14
/
5
)
6
|
(
7
/
2
7
/
5
)
10
|
(
18
14
10
)
6
3
Y
p
X
p
Y
б
X
 
    5. Ikki  o’lchovli diskret tasodifiy miqdor berilgan: 
Y\X 



12 
14 
0,10 
0,06 
 
0,30 
0,18 
0,20 
0,16 
  a) 
12

Y
  shartda   ning shartli taqsimot qonunini toping;  
    Javobi. a) 
.
3
/
1
2
/
1
6
/
1
)
12
|
(
8
6
3
X
p
X
 
 
 
 
VIII-bob 
MATEMATIK  STATISTIKA  ELEMENTLARI 
1-§.Tanlab kuzatish myetodi. Tanlanmaning statistik taqsimoti 
 
Biror  bir  jinsli  to’plamni  son  yoki  sifat  jihatdan  o’rganish  talab  qilingan 
bo’lsin. Agar bu to’plamni hamma elyemyentlarini o’rgansak, bunday o’rganishga 
yalpi  kuzatish  dyeyiladi.  Yalpi  kuzatish  samolyotsozlik,  mashinasozlik, 
kyemasozlik, parashyutsozlik va hokazolarda qo’llaniladi. Ko’p hollarda to’plamni 
elyemyentlari juda ko’p bo’lsa uni yalpi kuzatish imkoniyati bo’lmaydi. 
 
Agar ishlab chiqarilgan mahsulotlarni yalpi kuzatish natijasida sifati buzilsa 
yoki kuzatish katta xarajatlar, ko’p vaqt, ishchi kuchi talab qilsa bunday vaqtlarda 
xam  yalpi  kuzatish  o’tkazib  bo’lmaydi.  Masalan:  Zavod  bir  kunda  10000  dona 
lampochka  ishlab  chiqarsa  buni  xammasini  tyekshirish  natijasida  ularni  sifati 
buziladi,  juda  ko’p  elyektroenyergiya  sarf  bo’ladi,  bundan  tashqari  ishchi  kuchi, 
vaqti  sarflanadi.  Ana  shunday  xollarda  tyekshirilishi  lozim  bo’lgan  asosiy 
to’plamning  bir  qismi  olib  tyekshiriladi  va  natija  asosiy  to’plamga  yoyiladi. 
Tyekshirishni bunday usuliga tanlab kuzatish myetodi dyeyiladi. 
 
1-Ta’rif.  Asosiy  to’plamdan  tyekshirish  uchun  olingan  qism  to’plamga 
tanlanma  to’plam  dyeyiladi.  Tanlanmadagi  elyemyentlar  soniga  tanlanmaning 
hajmi dyeyiladi. 
2-Ta’rif.  Tanlanma  to’plam  olingan  asosiy  to’plamga  bosh  to’plam 
dyeyiladi. Bosh to’plamdagi elyemyentlar soniga uning quvvati dyeyiladi. 
Masalan: Agar 10000 maxsulotdan 1000 tasi tyekshirilgan bo’lsa, N=10000 
bosh  to’plamni  quvvati  n=1000  tanlanma  to’plamni  quvvatini  bildiradi.  Tanlab 
kuzatish  paytida  bosh  to’plamdan  tyekshirish  uchun  olingan  elyemyent 
tyekshirilgandan  kyeyin  bosh  to’plamga  qaytariladi  yoki  qaytarilmasligi  ham 
mumkin. 
Shularga qarab tanlanma takror va takrorsiz tanlanmalarga bo’linadi. 

 
80
3-Ta’rif.  Bosh  to’plamdan  olingan  har  bir  elyemyent  tyekshirilgandan 
kyeyin  yana  bosh  to’plamga  qaytarilsa  bunday  tanlanmaga    takror  tanlanma 
dyeyiladi. 
4-Ta’rif.  Bosh  to’plamdan  olingan  har  bir  elyemyent  kuzatilgandan  kyeyin 
bosh to’plamga qaytarilmasa bunday tanlanmaga takrorsiz tanlanma dyeyiladi. 
Faraz  qilaylik,  bosh  to’plamdan  hajmi  ga  tyeng  tanlanma  to’plam 
ajratilgan bo’lib, bunda 
1
 byelgi 
1
n
 
marta, 
2
x
 
– 
2
 marta va hokazo 
k
x
 

k
 marta 
takrorlangan bo’lsin. Bu yerda  



n
n
i
 tanlanmani hajmi, 
i
 – variantalar, 
i

chastotalar, 
i
i
W
n
n

 - nisbiy chastotalar. 
 
1-Ta’rif. Variantalarni o’sib borish tartibida joylashishishga variasion qator 
dyeyiladi.  
 
2-Ta’rif.  Tanlanmaning  statistik  taqsimoti  dyeb,  variantalar  va  ularga  mos 
chastotalar yoki nisbiy chastotalar orasidagi moslikka aytiladi. Bu moslik  quyidagi 
jadvallar   byeriladi: 
k
i
k
i
n
n
n
n
x
x
x
x
...
...
2
1
2
1
 
bu yerda 
n
n
i



n
n
n
n
n
n
W
x
x
x
x
k
i
k
i
...
...
2
1
2
1
 
bu yerda 
1


i
W

 
Amalda  tajriba  o’tkazilib  tanlanmani  chastotalarga  nisbatan  statistik 
taqsimoti topiladi, kyeyin nisbiy chastotalarga nisbatan statistik taqsimoti topiladi. 
 
Download 1.03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling