Samarqand iqtisodiyot va servis instituti oliy matematika kafedrasi


Download 1.03 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/16
Sana12.11.2020
Hajmi1.03 Mb.
#144398
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan masalalar yechishga doir uslubiy qollanma


5-ta’rif. Statistik baho 


 asosli dyeyiladi agarda sinashlar soni ortishi bilan 
kichik musbat 
0


 son uchun quyidagi munosabat bajarilsa: 
 


1
lim
*








n
n
P

 
Faraz  qilaylik,  hajmi   
N
  ga  tyeng  bo’lgan  bosh  to’plamni  o’rganish  talab 
qilingan bo’lsin.  
 
6-ta’rif.  Bosh  to’plam  byelgisining  o’rta  arifmyetik  qiymatiga  bosh  o’rta 
dyeyiladi. 
 
Agar bosh to’plam elyemyentlari byelgisi 
N
x
x
x
,..,
,
2
1
 – har xil bo’lsa, 
N
x
х
N
i
i
В



1
 
Agar  byelgining 
k
x
x
x
,..,
,
2
1
    qiymatlari  mos  ravishda 
k
N
N
N
,..,
,
2
1
  chastotalarga 
ega, shu bilan birga  
N
N
N
N
k




...
2
1
 bo’lsa, u holda   
N
x
N
х
k
i
i
i
В



1

 
Faraz  qilaylik,  bosh  to’plamni  o’rganish  uchun  hajmi  ga  tyeng  bo’lgan 
tanlanma to’plam ajratilgan bo’lsin.  
 
7
-ta’rif. Tanlanma to’plam byelgisining o’rta arifmyetik qiymatiga tanlanma 
o’rta dyeyiladi. 
n
x
n
х
k
i
i
i
Т



1

agar tanlanmani byelgisining elyemyentlari har xil bo’lsa, u holda  
n
x
х
n
i
i
Т



1

Tanlanma  o’rta 
n
x
x
x
х
n
Т




...
2
1
  bosh  to’plamni  o’rta  qiymati  matyematik 
kutishni qo’zg’almagan bahosi bo’ladi, ya’ni 
a
n
a
n
n
x
M
x
M
x
M
n
x
x
x
M
х
M
n
n
Т

















)
(
...
)
(
)
(
...
)
(
2
1
2
1
.
 

 
89
 
8-ta’rif. 
Bosh 
to’plam 
elyemyentlari 
byelgisining 
chyetlanishlari 
kvadratidan  olingan  o’rta  arifmyetik  qiymatga  bosh  dispyersiya  dyeyiladi  va 
quyidagi formula bilan ifodalaniladi: 
N
x
x
N
D
k
i
Б
i
i
Б




1
2
)
(
 
bu yerda 
N
N
k
i
i


1

Agar 
N
x
x
x
,..,
,
2
1
 variantalar har xil bo’lsa, u holda   
N
x
x
D
k
i
Б
i
Б




1
2
)
(

 
 
9-ta’rif.  Tanlanma  to’plam  elyemyentlari  byelgisining  chyetlanishlari 
kvadratidan olingan o’rta arifmyetik qiymatga tanlanma dispyersiya dyeyiladi. 
n
x
x
N
D
k
i
Т
i
i
Т




1
2
)
(
                                           (3) 
Agar 
k
x
x
x
,..,
,
2
1
 lar har xil bo’lsa, u holda  
n
x
x
D
n
i
Т
i
Т




1
2
)
(

(3)formulani ko’rinishini o’zgartiramiz: 


.
]
[
)
(
2
]
[
2
)
(
2
)
(
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
x
x
x
x
x
x
n
n
x
x
n
x
n
x
n
x
n
n
x
x
x
x
n
n
x
x
n
D
i
i
i
i
i
i
i
i
k
i
i
i























 
Dyemak, 
 
2
2
]
[x
x
D


  ,                                                  (4) 
bu yerda   
n
x
n
x
n
x
n
x
i
i
i
i




2
2
,

(4) formulaga  dispyersiyani hisoblash formulasi dyeyiladi. 
Tuzatilgan tanlanma dispyersiya quyidagi formula asosida hisoblanadi 
1
)
(
1
2
2





n
x
x
n
S
k
i
Т
i
i
.
 
     1-misol. Bosh to’plamdan 
50

n
 hajmli tanlanma olingan 
                 varianta      
 
      2        5       7        10                                    
                 chastota               16      12      8        14     
Bosh o’rtacha qiymatning siljimagan bahosini toping. 

 
90
     Yechish. Bosh o’rtacha qiymatning siljimagan bahosi o’rtacha tanlanma qiymat 
bo’ladi: 
76
,
5
50
10
14
7
8
5
12
2
16











n
x
n
x
i
i
t
 
     1.Bosh tuplamdan n =60 hajmli tanlanma olingan; 
x
i
     1            3              6             26 
n
i     
  8           40            10              2 
 
Bosh  urtacha kiymatning siljimagan baxosini toping. 
Javobi. 4. 
    
 2-misol. 
10

n
  hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti bo’yicha o’rtacha 
tanlanma qiymati toping: 
 
3
5
2
1280
1270
1250
i
i
n
x
 
    Yechish. Dastlabki variantalar katta sonlar, shuning uchun shartli variantalarga 
o’tamiz:
1270


i
i
x
u

Natijada shartli variantalar taqsimotini hosil qilamiz: 
3
5
2
10
0
20
i
i
n
u

 
 Izlanayotgan o’rtacha tanlama qiymatni topamiz:  
1269
1
1270
10
10
3
5
0
2
)
20
(
1270














n
x
n
C
x
i
i
t

        3-misol
41

n
 hajmli tanlanma bo’yicha bosh dispyersiyaning 
3

t
D
  
siljigan bahosi topilgan. Bosh to’plam dispyersiyasining siljimagan bahosini 
toping. 
     Yechish. Izlanayotgan siljimagan baho tuzatilgan dispyersiyaga tyeng: 
075
,
3
3
40
41
1
2





t
D
n
n
S

      4-misol
10

n
 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti bo’yicha tanlanma 
dispyersiyasini toping: 
3
5
2
194
192
186
i
i
n
x
            
    Yechish. Variantalar – nisbatan katta sonlar, shuning uchun 
191


i
i
x
u
 
 
shartli 
variantalarga o’tamiz (biz variantalardan o’rtacha tanlanma qiymatga eng yaqin 
son 
19

C
ni ayirdik). Natijada shartli variantalar taqsimotini hosil qilamiz: 
 
3
5
2
3
1
5
i
i
n
u

      
Izlanayotgan tanlanma dispyersiyani topamiz: 
 

 
91
.
04
,
8
16
,
0
2
,
8
10
3
3
1
5
5
2
10
3
3
1
5
5
2
2
2
2
2
2
2
































n
u
n
n
u
n
D
i
i
i
t
 
       2. n = 100 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tanlanma 
dispyersiyani toping: 
                           x
i
        340     360      375          380 
                    n
i     
        20       50       18            12. 
Javobi. 167,29 
        3. n = 100 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tanlanma 
dispyersiyani toping: 
                 x
i
            2502          2804          2903              3028 
                 n
i     
             8              30               60                   2 
Javobi. 12603. 
       4. n = 50  hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tanlanma 
dispyersiyani toping: 
                            x
i
             0,1       0,5           0,6         0,8         
                            n
i     
            5          15           20          10 
Javobi. 0,32 
      5.n = 50 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tanlanma 
dispyersiyani toping: 
                             x
i
        18,4           18,9           19,3             19,6            
                             n
i     
          5              10               20               15 
 Javobi. 0,5916. 
       6-misol. 
10

n
 hajmli tanlamaning byerilgan taqsimoti bo’yicha tuzatilgan 
tanlanma dispyersiyasini toping:  
 x
i
         102             104             108 
 n
i
           2                   3                 5 
      Yechish.  
104


i
i
x
u
 
shartli variantalarga o’tamiz. Natijada ushbu taqsimotni 
hosil qilamiz: 
n
i
         -2           0             4 
                                              x
i                  
2
                  
3
                   

      Shartli variantalarning tuzatilgan tanlanma dispyersiyasini ushbu formuladan 
foydalanib topamiz: 


1
2
2
2





n
n
u
n
u
n
S
i
i
i
i
u
 
Bu formulaga shartli variantalarni, ularning chastotalarini va tanlanma hajmini 
qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: 
49
,
9
2

u
S

     Dastlabki hamma variantalar bir xil 
104

C
 songa kamaytirilgan edi, shuning 
uchun dispyersiya kamaymadi, ya’ni izlanayotgan dispyersiya shartli variantalar 
dispyersiyasiga tyeng: 

 
92
.
49
,
9
2
2


u
X
S
S
 
     6.n = 100 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tuzatilgan 
tanlanma dispyersiyasini toping: 
               x
i
        1250            1275         1280          1300           
               n
i     
         20                 25            50               5 
Javobi. 170,42 
       7-misol
10

n
  hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti bo’yicha tuzatilgan 
tanlanma dispyersiyani toping: 
     x
i
        
0,01              0,05              0,09
 
 
  n
i
         2                   3                   5 
        Yechish. Kasrlar ustida amallar bajarishdan qutulish uchun 
i
i
x
u
100

 shartli 
variantalarga o’tamiz. Natijada ushbu taqsimotni hosil qilamiz: 
 
u
i
           1         5            9 
n
i
           2         2            5 
     Shartli variantalarning tuzatilgan tanlanma dispyersiyasini ushbu formula 
bo’yicha topamiz: 


1
2
2
2





n
n
u
n
u
n
S
i
i
i
i
u
 
Bu formulaga masaladagi byerilganlarni qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: 
28
,
85
2

u
S
 
      Dastlabki variantalarning tuzatilgan tanlanma dispyersiyasini topamiz: 
0085
,
0
10000
/
28
,
85
100
2
2
2



X
X
S
S

      8.n = 20 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tuzatilgan 
tanlanma dispyersiyani toping: 
 
                    x
i
           0,1          0,5          0,7             0,9        
                   n
i     
           6            12           1                1 
   Javobi. 0,0525. 
        9. n = 10 hajmli tanlanmaning byerilgan taqsimoti  bo’yicha tuzatilgan 
tanlanma dispyersiyasini toping: 
 
                  x
i
         23,5        26,1          28,2          30,4        
                 n
i     
          2             3                4              1 
     Javobi. 4,89.       
 
    2 -§. Iityervalli baholar 
 
1-ta’rif. Bitta son bilan aniqlangan  bahoga nuqtaviy  baho dyeyiladi. 
 
Biz  yuqorida  ko’rgan  baholar  nuqtaviy  baholar.  Nuqtaviy  baho  tanlanma 
to’plamni  hajmi  kichik  bo’lganda  xatolarga  olib  kyeladi.  Shuning  uchun  bunday 
hollarda intyervalli baholar  ishlatiladi. 

 
93
 
2-ta’rif.  Ikkita  nuqta  ya’ni  intyervalni  uchlari  bilan  aniqlangan  baholarga  
intyervalli baholar dyeyiladi. 
 
Intyervalli baholar baholarni aniqligini va ishonchligini  ta’minlaydi. 
 
Faraz  qilaylik, 


  statistik  baho  bosh  to’plamni  noma’lum  paramyetri 

  ni 
baholash uchun xizmat qilsin. 






 tyengsizlikni qaraymiz,

  qancha kichik 
bo’lsa 


 statistik baho, 

 paramyetr  uchun shuncha aniq baho bo’ladi. Quyidagi 
tyengsizlikni baholaymiz: 







Umuman olganda tyengsizlikni aniq bajarilishini aytish qiyin. Lyekin uni bajarilish 
ehtimoli mavjud. Shu ehtimolni 

 bilan byelgilaymiz. 
 
3-ta’rif.   

    paramyetrni  baholash  uchun   


      bahoni  ishonchliligi  dyeb, 






    tyengsizlikni    bajarilish  ehtimoli 

  ga  aytiladi.  Odatda  bahoni 
ishonchliligi  katta ehtimol bilan kutiladi va quyidagi qiymatlarni  qabul qiladi:  0, 
95; 0,99 va 0,999. 
 






  tyengsizlikni  bajarilish ehtimoli, 

ga tyeng bo’lsin, ya’ni 








]
|
[|
P







 tyengsizlikni unga tyeng kuchli  









     yoki     











 
qo’sh  tyengsizlik bilan almashtirib, quyidagiga ega bo’lamiz: 













]
[
P

Dyemak,  
)
;
(








 oraliq 

 noma’lum paramyetrni o’z ichiga oladi. 
 
4-ta’rif. Noma’lum paramyetr  

 ni,  

  ishonchlilik  bilan qoplaydigan  

*
- δ; θ
*
+ δ) oraliqqa ishonchli intyerval dyeyiladi. 

 
94
3-§.
 
Normal taqsimotda σ aniq bo’lganda matyematik 
kutishni baholashda  ishonchli intyervallar
 
 
Faraz  qilaylik,    bosh  to’plamni  byelgisi    normal  taqsimotga    ega  bo’lsin 
hamda o’rtacha kvadratik  chyetlanishi σ ma’lum bo’lsin. 
 
Maqsadimiz  σ  aniq  bo’lganda    bosh  to’plamni  matyematik  kutishini  
baholash.  Buning  uchun    bosh  to’plamdan  hajmi  ga  tyeng  tanlanma    to’plam 
ajratilgan  bo’lib, 
n
x
x
x
..,
,
,
2
1
  tanlanma  qiymatlarini  bir  xil  taqsimlangan  erkli 
n
X
X
X
..,
,
,
2
1
 tasodifiy miqdorlar dyeb qaraymiz va o’rta qiymatini topamiz: 
n
Х
Х
Х
Х
n




...
2
1

Х  ni matyematik kutishi 
а
Х
М

)
(

n
Х



)
(

Endi        





)
(
а
Х
Р
  munosabatni bajarilishini tyekshiramiz. 
 
Chyetlanishni ehtimolini kyeltiramiz: 












Ф
а
X
Р
2
)
(
 
va buni   Х  tasodifiy miqdorga qo’llab, quyidagini hosil qilamiz: 
)
(
2
2
)
(
t
Ф
n
Ф
а
Х
Р















              (1) 
bu yerda  


n

, bu tyenglikdan  δ ni topib,  
n
t



 buni (1) qo’ysak: 
      
)
(
2
)
(
t
Ф
n
t
а
Х
Р




.                               (2) 
(2) tyenglikda qavs ichidagi tyengsizlikni  qo’sh tyengsizlik bilan almashtirsak: 















)
(
2
t
Ф
n
t
x
a
n
t
x
Р

 
Bu yerda 
 
t
Ф
 - Laplas funksiyasi  uning qiymatlari ilovadan topiladi. 
Agar 
                             t= 1 bo’lsa,   
 
6826
,
0
3413
,
0
2
1
2



 Ф

 
                             t= 2 bo’lsa,   
 
9544
,
0
4772
,
0
2
2
2



 Ф

 
                             t= 3 bo’lsa,   
 
9973
,
0
3
2

 Ф

 
(2) tyenglikni ma’nosi  

 ishonchlilik bilan 
)
;
(
n
t
x
n
t
х




    intyerval 
noma’lum   paramyetrni qoplaydi. Bu yerda 
n
t




 bahoning aniqligi, 
2
2
2


t

  esa oldindan aniqlanishi mumkin bo’lgan tajribalar soni. 

 
95
 
Download 1.03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling