Samarqand tamaddum tarixi

SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MAKTABGACHA VA BOSHLANG`ICH TA`LIM FAKULTETI
MAKTABGACHA TA`LIM YO`NALISHI 305-GURUH TALABASI
NURILLAYEVA SITORANING
“SAMARQAND TAMADDUM TARIXI” FANIDAN TAYYORLAGAN
MUSTAQIL ISHI
XO’JA AHROR VALIY
REJA:

• XO`JA AHROR VALIY MAJMUASI TARIXI
• XO`JA AHROR VALIY MAJMUASIDAGI YODGORLIKLAR
• XO`JA AHROR VALIY JОMЕ MASJIDI

• Xo'ja Ahror Vali majmuasi Samarqandning Janubiy qismida joylashgan. Bu yerda XV asrning yirik diniy va davlat arboblaridan biri - Temuriylar davlatining siyosiy va ma'naviy hayotida katta rol o'ynagan so'fiy Naqshbandiya tariqati rahbari Xo'ja Ahror Vali madrasasi hamda maqbarasi joylashgan.
• Xo'ja Ahror 1490 yilda vafot etgan va uziga tegishli joyda dafn etilgan. Uning atrofida qarindoshlari va ko'plab izdoshlari – muridlar dafn etilgan bo'lib, ular orasida Afg'oniston hukmdorlari ham bo'lgan. Bu yerda 14 dona qabr bo'lib, ularning ba'zilariga qabr toshlari o'rnatilgan.

• Birinchi qabr qabr toshining balandligi oldida joylashgan. Unda eng katta va eng baland qabr toshi - yodgorliklari o'rnatilgan. Toshdagi yozuv, bu qabr uning oliy ruhoniysi Xoja Ahrorga tegishli ekanligini bildiradi. XV asrdagi sakkiz qirrali hovuz, suv ombori bilan qoplangan hovli qabristonga qo'shilgan. Uning yonida 1909 yilda samarqandlik quruvchi Sabdullo ibodat qilish uchun olti burchakli minora qurdirgan. Hovuzning yonida xonaqo gumbazli zal va yon gallereyalari bilan qurilgan. Uning bosh fasadiga Buxorolik mansabdor tomonidan Nodir Devonbegi nomini olgan madrasa barpo etilgan.

• Yodgorlik bizning vaqtgacha yomon shaklda yetib keldi. XX asrning 80-yillarida xalq ustasi Abdug'affor Haqqulov mustaqillik yillarida madrasada ta'mirlash ishlarini boshlagan. Arxiv hujjatlarining puxta, chuqur o'rganilishi, o'tgan asrlar va ulndan oldingi asrlardagi eski oq va qora fotosuratlar restavratorlarga hozirgi vaqtda sayyohlar va ziyoratchilar oldida paydo bo'lgan madrasa binosini va qoplamasini to'liq tiklashga imkon bergan.

• Xo`ja Ahror Valiy majmuasi — Samarqand atrofidagi meʼmoriy yodgorlik (15—20-asrlar); Samarqand tumanidagi Ulugʻbek qishlogʻi hududida. Xo`ja Ahror Valiy qabri yaqinida turli davrlarda bunyod etilgan Nodir Devonbegi madrasasi, ikki ayvon, masjid, minora hamda hovuzli hovlidan iborat majmua. Majmuaning markazi 8 yoqli hovuz, uning janubida Xo`ja Ahrorning oq marmarli qabrtoshi bor, qabrtoshiga arab yozuvida husnixat bilan marsiya yozilgan.

•  Shimolida Nodir Devonbegi madrasasi, toʻrtburchak hovlining atrofida hujralar joylashgan; hovlining gʻarbida ayvon bor, bezaklari 17-asrga xos, marmar kursili ustunlar boshasi muqarnasli, shifti 3 qismga boʻlinib, yulduzsimon shakldagi hovuzaklar ishlangan. Ikkinchi murabba tarxli ayvonning sharqiy tomoni ochiq, qolgan uch tomoni kalin devor bilan oʻralgan, devorlariga chuqur ravoqlar ishlangan; yon tomonidan masjidga kiriladi. Masjid sinchli bino boʻlib, toʻgʻri toʻrtburchak tarxli, yogʻoch ustun toʻsinli, shifti vassali, nafis naqshlar bilan serhasham bezatilgan.

• Masjid idorasiga koshinkori naqshlar ishlangan, mexrob va ravoklari muqarnaslar bilan toʻldirilgan, yuqoridagi hoshiya qatorlar qirma usulida bajarilgan. Hujralar hovlining shim.da joylashgan, sodda, bezaksiz. Hovuz yonida tagi 6 qirrali minora qad koʻtargan. Taʼmir vaqtida tomi tunuka bilan yopilgan. Taʼmirlashda usta Saʼdulla (1909), ganchkor usta Tursunboy Ismoilov (1921), duradgor usta Hafiz va boshqa qatnashgan.

• Buxoro amiri Imomqulixonning bosh vaziri Nodir Devonbegi1630-1635 yillar Samarqanddan janubiy-sharqqa bir necha chaqirimda Xoja Ahror Vali dahmasining oldiga madrasa qurdiradi. Nodir Devonbegi nomini olgan mazkur madrasa Naqshbandiya ordenining taniqli sohibi, mashhur shayh Xoja Ahror Vali sharafiga qurilgan.Xoja Ahror so‘fichilik (“so‘fichilik” — islomdagi tasavvuf yo‘nalishi) ordeni bo‘lmish Naqshbandiyaning rahbari, Toshkent viloyatidagi Bog‘iston tog‘-qishlog‘i odami. Xoji Ahror ilk Samarqandga 1426 yil 22 yoshida tashrif buyurgan.

• 1451 yil esa Ulug‘bekning o‘limidan so‘ng temuriylar sulolasining namoyondalaridan biri Abu Sayid hukmronligi davrida butunlay Samarqandga ko‘chib o‘tgan. Ahmadning tarbiyasi ostida shahzoda deyarli butunlay hukmronlikni qo‘lga olgan, Samarqandning haqiqiy hukmdori va davlatdagi eng boy yer sohibiga aylangan.
• Buyuk o‘rta asr shoiri Jomiy uni “Xojalar Xojasi”, “Barcha narsaning mohiyatini tushunib yetgan inson” deya nomlagan. 

• Bu tabarruk insonning salovati va kuchidan odamlar bosh egishgan”. Uning shiori “inson dunyoda ma’naviy vazifasini bajarishi uchun siyosiy hukmronligidan foydalanish zarur” bo‘lgan. Ushbu shior “naqshbandiya” ordenining keyingi ijtimoiy hamda siyosiy faoliyatini aniqlab bergan. Xoja Ahrorning yana bir unvoni “Hazrati Imom” bo‘lgan. U orqali uchta bosh naqshbandiya ta’limoti tarmog‘i o‘tgan: Markaziy-Osiyo, G‘arb-Turk hamda Hind.

• Xoja Ahror 1490 yil vafot etgan va o‘zining yashab o‘tgan joyi yaqiniga, oq marmardan yasalgan toshga o‘yilgan dahmaga ko‘milgan. Qabr yaqinida o‘rab olingan hovli bo‘lib, unda sakkiz qirrali hovuzi bo‘lgan va undagi suvda masjid hamda minora ayvonlarining naqshlari aks etib turgan. Keyinroq, Xoja Ahror qabri atrofida muqaddas qabr barpo qilingan.
• Nodir Devonbegi tomonidan barpo qilingan madrasaning aynan shu joyda boshlanganligi Xoja Ahror Valiga bo‘lgan katta hurmatning alomatidir. Madrasaning joylashuv nuqtasiga ko‘ra, ko‘pincha Sari mozor (qabr boshlanishi) yoki Xoja Ahror Vali madrasasi, deya nomlashadi.

• Mazkur bino qurilishida tarxining ayrim qismlari Samarqandning Registon maydonidagi Sherdor madrasasidan olingan. Koshinlarda tushirilgan peshtoqidagi yo‘lbarslar tasvirini (faqat ortida quyosh yo‘q) madrasaga ikkinchi “Sherdor berun” (ya’ni, tashqi (shahar tashqarisidagi) Sherdor) nomini berdi.
• Yodgorlik bizning davrimizgacha juda buzilgan holatda yetib keldi: tashqi peshtoqi bir metrga egilib qolib, ag‘anash xavfi tug‘ilgan, ustki qatlami va gumbazlari yorilib ketgan, sharqiy peshtoqning kirish qismidagi yuqori yuzasi XX asrning 80-yillaridagi ta’mir jarayonida yo‘q bo‘lgan. Usta Abdug‘affor Haqqulov tomonidan XX asrning 80-yillarida madrasaning ta’mir ishlari boshlangan va mustaqilliq yillarigacha davom etgan.

• Madrasaning tashqi ko‘rinishinini tiklash uchun ko‘plab arxiv materiallari o‘rganib chiqilgan, xususan, XIX asrda yashagan samarqandlik olim Abutohir Xojaning mehnati “Samariya”, shuningdek, 1870 yillar olingan va Sankt-Peterburgning Ermitaji fondida saqlanib kelinayotgan Nodir Devonbegi madrasasining bir nechta suratlari. Ular orasida sharqiy peshtoq surati ham bo‘lib, unda arslon va bug‘u ovining turli xil manzaralari aks etilgan

•  Yodgorlikni buzulmasidan avval ko‘rgan professor P. Zohidov ta’kidlashicha, “mazkur madrasa peshtog‘ida o‘yma koshin usulida bajarilgan ikki arslon hamda ikki bug‘u suratlari bo‘lgan”.
• O‘tgan va o‘zov asrlarda olingan oq-qora suratlar hamda arxiv hujjatlarini sinchkovlik hamda diqqat bilan o‘rganish, bo‘laklar orqali modellashtirish ishlari Nodir Devonbegi madrasasini butunlay ta’mirlab, ilk ko‘rinishini tiklashga imkon yaratdi. Shoyadki, ziyoratchilar va sayyohlar ko‘zini quvontirsin.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!