Samarqand veterineriya meditsinasi instituti “Gumanitar fanlar, jismoniy madaniyat va
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
seminar ishlanma
|
Savol va topshiriqlar
1.Pedagogikaning asosiy kategoriyalarini sanab bering. 2.Pedagogikaning metodlari haqida gapirib bering. 3.Pedagogikaning qanday tarmoqlarini bilasiz? 4.Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi nimalardan iborat?
Bu buyuk allomalarning hayoti, ijodi va ular qoldirgan madaniy – ma’rifiy meros yosh avlod uchun ibrat va namunalar, ularning ta’lim – tarbiyaga oid ma’rifiy ta’limotlari yoshlarni ona – Vatanga, millatga sadoqat va hurmat ruhida tarbiyalashda, ularni iymon va e’tiqodli, insof va diyonatli, odob – axloqli, oqil va odil inson qilib tarbiyalashda, o‘zligini anglatishda benazir qadriyatdir. XX asrga qadar davrlardagi ijtimoiy va madaniy hayot tarixidan shu narsa ma’lumki, ta’lim- tarbiyada ma’naviyatli, ma’rifatli barkamol yoshlarni etishtirishda xalq pedagogikasining o‘rni va mohiyati katta bo‘lgan. Ming yillar davomida shakllanib, rivojlanib kelayotgan xalq pedagogikasi milliy pedagogika tarixining zamini bo‘lgan. “Umuminsoniyat tarixida IX-XV asrlarda –Sharqda uyg’onish davrida – ijtimoiy –madaniy hayotda katta o‘zgarishlar yuz bergan. Ayniqsa Amir Temur asos solgan saltanat davrida ijtimoiy hayotda yuksalish, ilm-fan, madaniyat gurkirab rivojlangan. Bu davrda yashab ijod etgan Al-Buxoriy, At-Termiziy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, YUsuf Hos Hojib, Mahmud Qoshg’ariy, YAssaviy, Naqshband, Ulug’bek, Navoiy, Bobur kabi buyuk daholar jamiyat tarixi va jahon madaniyati rivojiga benazir hisssalarini qo‘shganlar. Bu buyuk mutafakkirlar turli fanlarga oid yaratgan asarlarida ma’naviy-madaniy qadriyatlarning ilmiy-falsafiy asoslarini ishlab chiqdilar. XIV asrning o‘rtalarida Markaziy Osiyoda mayda feodal hokimlar o‘rtasida nizo kuchaydi, iqtisod mushkullashdi, siyosatda qat’iyatsizlik avj oldi. Ana shunday paytda Amir Temur siyosat maydoniga chiqdi. U 1370 – 1405 yillar davomida mamlakatni mo‘g’ullar zulmidan ozod qildi, xonlar o‘rtasidagi nizolarga chek qo‘ydi. Xurosonda markazlashgan mustaqil, qudratli davlat barpo etdi. U o‘z faoliyatida davlatni mustahkamlash, uni boshqarishni mukammallashtirish, qurilish, obodonchilik, sug’orish, shaharlar o‘rtasida savdo yo‘llarni kengaytirish ishlariga katta e’tibor berdi. 8 Markaziy Osiyoda rassomchilik, naqqoshlik, bezakli – badiiy buyumlar ishlash yukori darajaga ko‘tarildi. XIV-XV asr asrlarda yozilgan asarlarda, masalan, «Temur tuzuklari», Nizomiddin SHomiy va SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma», Ibn Arabshohning «Ajoyib ul makdur fi axbori Temur» («Amir Temur hakidagi xabarlarda takdir ajoyibotlari»), V.CHeresanskiyning «Ikki to‘lqin» va boshqa asarlarda sohibqironning to‘g’rilik, muruvvatlilik, el yurtga mehr – muhabbatlilik, adolatlilik, mardlik va qahramonlik kabi insoniy fazilatlari ifodalanadi. Movarounnahr va Xuroson tarixining keyingi davrlarida SHohruh, Ulug’bek, Mirzo Abu Said, Sulton Ahmad, Husayn Boyqaro, ayniqsa, Hindistonda Bobur va Akbarshoh, O‘rta Osiyoda Temur davrida qaror topgan iqtisod va madaniyatni rivojlantirish bilan bog’liq eng yaxshi an’analarni davom etdirdilar. Yirik shaharlarda masjid va madrasalarda, masalan, Buxoroda Xo‘ja Zayniddin, Bolohovuz, Juma, Namozgoh, Katta masjidi va Abdullaxon Ko‘kaldosh, Muhammad Xo‘ja Porso, Nodir Devonbegi, Abdulazizxon, Xiyobon, Jo‘ybori Kalon, Rahmonqulixon, Ernazar elchi, Tursunjon, Niyozqul, Boxarziy, Ma’sudiya, Mir Arab; Samarqandda Bibixonim, Jomi, Ko‘ktosh, Ko‘chkinxon masjidi va SHayboniyxon, Ulug’bek, SHerdor, Tillaqori; Xivada Matpanaboy, Qutlimurod, Olloqulixon madrasalarida, shuningdek keyingi yillarda (XYII – XiX asrlarda) Qo‘qonda Jome masjidi va Madrasai Mir (Norbo‘tabiy), Toshkentda Xo‘ja Ahror, Namozgoh masjidi va Barakxon, Ko‘kaldosh madrasalarida diniy ta’limot asosida islom, aro‘z, ilmi bayon, mantiq, tarix, geografiya kabi gumanitar fanlardan tashqari riyoziyot, falakiyot, handasa, tabiyot kabi aniq fanlar ham o‘qitildi. Ta’limda sharhlab o‘qish, mustaqil mutoala, munozara, suhbat usullari qo‘llandi. Ulug’ Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek, Koshifiy, Davoniy kabi shoir va olimlar asarlarida aytilgan, olg’a surilgan g’oyalar, qarashlar pedagogik fikr rivojiga qo‘shilgan muhim hissa bo‘ldi. XVII asrning oxiri va XX asr boshlarida rus chorizmi O‘rta Osiyoni zabt etdi va u erda tarbiyaviy mustamlaka tartibini o‘rnatdi. CHor hukumati mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish bilan birga maorif matbuot, adabiyotni yuksaltirishga qarshi qaratilgan tadbirlar ko‘rdi, ozodlik, erkinlik, shuningdek dunyoviy bilim g’oyalari bilan sug’orilgan taraqqiyparvarlik oqimiga qarshi kurashdi. Mazkur davrda O‘zbekiston hududida umuman, 400 dan ortiq, ya’ni Turkiston o‘lkasida 313, Buxoro amirligida 103, Xivada 8 ta madrasa ishlagan. Har bir qishloqda esa machit bo‘lib, har bir machit qoshida albatta maktab bo‘lgan. SHaharning har bir makallasida, har bir qishloqda maktab bo‘lib, machit domlasi bolalarni o‘kitgan. Maktabda avval "Haftiyak", keyin «Qur’on» yodlanardi, so‘ng «CHor kitob»ga tushilardi. «CHor kitob» 4 bo‘limdan iborat bo‘lib 1- bo‘lim haq xudoning nomlari tushuntirilardi, din qoidalari, tahorat, namoz bayon etiladi, ikkinchisi bidon-e’tiqodni anglash, uchinchi bo‘limda kalomi nabi - rivoyatlar bahs etilgan. Bu kitob nazm va nasrda fors tilida yozilgan. Maktablarda Hofiz, Alisher Navoiy, Bedil, So‘fi Olloyor o‘rganilar edi. Maktabni bitirgandan so‘ng bir qism talabalar madrasaga kira olardilar. Madrasa - O‘rta Osiyoda IX asrda paydo bo‘lgan oliy diniy maktab. Uning o‘quv rejalari vaqt va sharoitga qarab o‘zgarib turgan. Masalan XV asrning 30 —40 - yillarida - Samarqand va Hirot madrasalarida dunyoviy bilimlar: matematika, astronomiya, musiqa va hokazolar ham o‘qitilgan. Madrasa uch bo‘limdan iborat bo‘lgan: 1- bo‘limda musulmon dini aqidalari bayon qilingan kitob - arab tili va qonunchilik o‘rgatilar edi. Bu bo‘lim talabasi 9-10 yil o‘qigan. 2 - bo‘limda qonunchilik, ilohiyot, mushkilot - mantiq, arab grammatikasi, notiqlik mahorati o‘rgatilgan. Unda 7 - 8 yil o‘qishgan. Uchinchi bo‘limda ilohiyot, qonunchilik, kalom o‘qitilgan. Qonunchilik kursida geografiya va arifmetikadan ba’zi ma’lumotlar berilgan. Madrasadan mudarrislar, mutavallilar, qozilar, imomlar etishib chikqan. Xalq talimining iste’dodli tashkilotchilari Abduqodir SHakuriy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Ismatulla Rahmatullaev, Is’hoqxon Ibrat, Munavvar qori, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. 9 Uzoq tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi ijtimoiy-siyosiy to‘siqlarga qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlar kabi, ilg’or fikr egalarini, buyuk olimlarni etkazdi, insoniyatga ilm-fan, ma’naviyat sohasida olmas durdona asarlar, fikrlar qoldirdi. Bu davr ijtimoiy-madaniy hayotidagi kuchlar o‘rtasida yuz berayot gan audiyatoriyaiy kurashning murakkabligi maktab-maorif masalalarida ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Demak, endi turli vositalarni ishga solib yangi mazmundagi ma’rifatni tashviq qilish, tarbiya usullarini zamonaviylashtirish, ta’limda qulay usullarni topish muammolari turar edi. Bu borada Turkiston o‘lkasidagi dastlabki maktablarda ilg’or ma’rifatparvar pedagoglar – toshkentlik Saidrasul Saidazizov, Abdulla Avloniy, namanganlik Is’hoqxon Junaydullaev – Ibrat, samarqandlik Abduqodir SHakuriy, Saidahmad Siddiqiy-Ajziy, Ismatulla Rahmatullaev, qo‘qonlik Hamza Hakimzoda Niyoziy muhim xizmat ko‘rsatdilar. Download 1.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|