Sana 20 yil. Ko’rdim matibdo’ Mavzu: To’g’ri chiziqli tekis harakatda tezlik

Sana ____ ______ 20___-yil. Ko’rdim MATIBDO’ ______________


Mavzu: To’g’ri chiziqli tekis harakatda tezlik.


1.Tezlikni aniqlash. Tezlikning o`lchov birliklari.
2.Tezlikni o`lchash.
3.Tezlik formulasidan vaqt va yo`lni topish

Vaqt birligida bosib o'tilgan yo‘l tezlik deb ataladi.

6-sinf fizika kursidan jismning bosib o‘tgan yo‘li -S, shu yo‘lni bosib o‘tishiga ketgan vaqt -t, tezlik -υ bilan belgilanishini bilasiz. U holda tezlik formulasi quyidagicha ifodalanadi: υ=S/t
Jismning tekis harakatidagi tezligi jism bosib o'tgan yo‘lning shu yo‘lni bosib o‘tish uchun ketgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
Harakat to‘g‘ri chiziqli boiganda ko‘chish miqdor jihatdan bosib o‘tilgan yo‘lga teng bo‘ladi. U holda tezlik formulasining vektor ko‘rinishi quyidagicha ifodalanadi: υ=S/t
Ko‘chish vektor kattalik bo`lganligi uchun tezlik ham vektor kattalikdir, ya’ni uning yo‘nalishi harakat yo‘nalishida bo‘ladi.
Tezlikning birligi
Xalqaro birliklar sistemasida uzunlik (yo‘1) birligi — metr (m), vaqt birligi-sekund (s) ekanligini bilasiz.
Xalqaro birliklar sistemasida tezlikning birligi -1m/s bo'lib, tezlik 1 m/s bo‘lganida 1 s vaqtda 1 m masofa bosib o‘tiladi.
Tezlikning asosiy birliklaridan tashqari 1 km/soat, 1 km/min, 1 km/s, 1 sm/s kab: hosilaviy birliklari ham qollaniladi.
Tezlikni olchash
Harakatlanayotgan jismlarning tezligi asboblar yordamida o‘lchanadi. Masalan, avtomobil, kema, samolyot tezligi spidometr (inglizcha speed — tezlik, lotincha metreo — o‘lchash) yordamida o‘lchanadi.
Siz avtomobil haydovchisi oldiga o‘rnatilgan spidometrni ko‘rgansiz. Uning ishlash prinsipi avtomobilg`ildiragining vaqt birligi ichida aylanishlar sonini olchashga asoslangan. Masalan, shinaning tashqi aylana uzunligi 2 m bo‘lsa, g‘ildirakning har bir aylanishida avtomobil 2 m masofani bosib o‘tadi. Agar sekundiga g‘ildirak 10 marta aylanayotgan bo‘lsa, shu vaqtda avtomobil 20 m masofani bosib o‘tgan bo'ladi. U holda avtomobil spidometrining ko‘rsatadigan tezligi 20 m/s yoki 72 km/soat bo‘ladi.
Shunday asboblar borki, yerda turib, osmonda uchib ketayotgan samolyotning tezligini, yo‘l chetida turib, yaqinlashib kelayotgan avtomobilning tezligini aniqlashi mumkin. Yo‘l patrul xizmati xodimlari shunday maxsus asbob yordamida yo‘lda ietayotgan mashinalarning tezligini aniqlaydilar.
Tezlik formulasidan yol va vaqtni topish
Jismning harakat tezligi ma’lum bo‘lsa, tezlik formulasidan uning ixtiyoriy vaqt ichida bosib o`tgan yo'lini topish mumkin: s=υt.
Tekis harakatda bosib o'tilgan yo‘lni topish uchun jismning tezligini uning harakatlanishi uchun ketgan vaqtga ko‘paytirish kerak.
Jismning tekis harakatdagi tezligi va bosib o‘tgan yo‘li ma’lum bo‘lsa, tezlik formulasidan uning harakat vaqtini topish mumkin:
t=S/υ
Tekis harakatlanayotgan jismning harakat vaqtini topish uchun shu vaqt davomida bosib o‘tgan yo'lni tezlikka bo`lish kerak.


Uyga vazifa: Masalalarni ishlab kelish, mavzuni o’qib kelish
Sana ____ ______ 20___-yil. Ko’rdim MATIBDO’ ______________


Mavzu: Tezlanish va uning birligi


Tеzlаnish hаrакаt tеzligi о’zgаrishining shu о’zgаrish yuz bеrаdigаn vаqtgа nisbаti bilаn аniqlаnаdi.
Jism t₀ vаqtdа, υ₀ tеzliк bilаn t vаqtdа  tеzliк bilаn hаrакаtlаnsа, u hоldа tеzlаnishl a bilаn bеlgilаnаdi.


a=υ-υ₀/t


υ>υ₀ bо’lgаndа jism tекis tеzlаnuvchаn, υ<υ₀ bо’lsа,jism sекinlаnuvchаn hаrакаt qilаdi.
2 о’quvchi Хаlqаrо birliкlаr sistеmаsidа tеzlаnish birligi qilib jism hаrакаtining tеzligi hаr bir sекunddа bir mеtr tаqsim sекund qiymаtgа о’zgаrаdi.


Tеzlаnish birligini yоzаmiz.
1m/s/1s=1m/s².


Tеzlаnishni о’lchаsh uchun mахsus аsbоb -акsеlеrоmеtr хizmаt qilаdi(lоtinchа sо’z bо’lib, «акsеlеrаtsiya» tеzlаnish vа «mеtrео»- о’lchаsh dеgаn mа’nоni bildirаdi). Акsеlеrоmеtrlаrning turlаri ко’р.
3- о’quvchi Rеакtiv sаmоlyоt t=20 sекund vаqt dаvоmidа о’z tеzligini υ₀=360 кm/sоаt dаn υ=1080 кm/sоаt оshlirgаn bо’lsа,sаmоlyоtning hаrакаt tеzlаnishini a ni tорing.
Bеrilgаn fоrmulа Hisoblash:


t=20 s. a=υ-υ₀/t a=υ-υ₀/t=300m/s-100m/s/20s=10m/s²


υ₀=360 кm/sоаt


υ=1080 кm/sоаt Javob: a=10 m/s²
a-?


1- Masala yechish.

Berilgan:___Asosiy_formula:___Hisoblash'>Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
t=20 s. υ0=360 кm/sоаt=100m/s υ=1080 кm/sоаt=300m/s a-?	a=υ-υ0/t	a=300m/s-100m/s/20s=10m/s^2 Javob: a=10 m/s^2

2-Masala yechish.

Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
t=8 s. υ0=0 υ=20 m/s a-?	a=υ-υ0/t	a=20m/s/8s=1,5 m/s^2 Javob: a=1,5 m/s^2

3-Masala yechish.

Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
t1=10 s. υ0=0 υ1=18 кm/sоаt=5 m/s t2=5 s. υ2=0 a1-? a2-?	a1=υ1-υ0/t1 a2=υ2-υ1/t2	a1=5 m/s/10s=0.5 m/s^2 a2=-5 m/s/10s=-0,5 m/s^2 Javob: a1=0.5 m/s^2 a2=-0,5 m/s^2

Uyga vazifa: Masalalarni ishlab kelish, mavzuni o’qib kelish
Sana ____ ______ 20___-yil. Ko’rdim MATIBDO’ ______________


Mavzu: Tekis o’zgaruvchan harakatda bosib o’tgan yo’l


1.Tekis o`zgaruvchan harakatda bosib o`tilgan yo`l


2.Yo`l formulasi.


3.Masala yechish.


Tinch holatdagi jism a tezlanish bilan tekis tezlanuvchan harakat qilib, t vaqt davomida υ tezlikka erishsin. Shu vaqt davomida jismning bosib o‘tgan yo‘li S= υ_{o`rt</sub> *t. bunda υ<sub>o`rt}=υ/2 va υ=at ekanhgidan S=υt/2=at*t/2=at²/2 formulasini olamiz. Demak, υ₀=0 da tekis o'zgaruvchan harakatda jismning bosib o`tgan o‘tgan yoli quyidagicha ifodalanadi:


S=


Agar jism υ₀ boshlang‘ich tezlik bilan tekis tezlamuvchan harakat qilayotgan bo‘lsa, uning t-vaqt davomida bosib pigan yo‘li rasmdagi tezlik grafigidagi OABD shakl yuzasining son qiymatiga teng bo‘ladi. Bu shakl S₁=υ₀t yuzali
OACD to‘g‘ri to‘rtburchak va S₂=at²/2 yuzali ABC uchburchakdan iborat. Shuning S=S₁+S₂
Demak, tekis o‘zgaruvchan harakatda jismning bos: o‘tgan yo‘li quyidagicha ifodalanadi:
S=υ₀t+ at²/2


1 -masala.

Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
a=0,3 m/s^2 t=10 s. υ0=0 S-?	S=at^2/2	S=0,3m/s^2(10s)^2/2= (0,3*100)m/2=15 m Javob: S=15 m.

2-masala.

Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
a=0,5 m/s^2 t=1min=60 s. υ0=30km/soat=8,3m/s S-?	S=υ0t+ at^2/2	S=8,3m/s*60s+(0,5m/s^2*3600s^2)/2= =500+900m=1400 m Javob: S=1400 m.

3-masala.

Berilgan:	Asosiy formula:	Hisoblash:
a=-0,2 m/s^2 t=40 s. υ0=10 m/s S-?	S=υ0t-at^2/2	S=10m/s*40s+(-0,2m/s^2*1600s^2)/2= =400-160m=240 m Javob: S=240 m.

Uyga vazifa: Masalalarni ishlab kelish, mavzuni o’qib kelish
Sana ____ ______ 20___-yil. Ko’rdim MATIBDO’ ______________


Mavzu: Jismning erkin tushish


Erkin tushish tezlanishi
Jismning erkin tushishi va yuqoriga tik otilgan jismning harakati to'g‘ri chiziqli tekis o'zgaruvchan harakatga yaqqol misol bo‘ladi. Jismlarning bunday harakatini Italiya olimi Galileo. Galiley (1564—1642)


Erkin tushayotgan jismning tezligi bir xil vaqt oralig‘ida birds', Drtib boradi. Faraz qilaylik, 80 m balandlikdan metall sharcha qo`yib yuborildi. Bunda sharcha tekis tezlanuvchan harakat qilib, umg tezligi har sekundda 9,81 m/s ga ortadi. Erkin tushayotgan jismning tezlanishi o`zgarmas kattalik bo`lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g harfi bilan belgilanadi:
g=9,81 m/s²
Jismning havosiz joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati erkin tushish deb ataladi.
Yuqoriga tik otilgan jismning harakati Jism yuqoriga tik otilganda, u tekis sekinlanuvchan harakat qiladi. Bunda jismning tezlanishi a=g deb olinadi. U holda yuqoriga tik otilgan jismning tezligi va ko‘tarilish balandligi quyidagicha bo’ladi: