Sana: Tasdiqlayman: O’. I. B. D. O: Fan o’qituvchisi: Fan

III. YANGI MAVZU BAYONI:

Organik olamda jinsiy farqlarning kelib chiqishi, jinsni aniqlash mexanizmi, jinslar o‘rtasidagi nisbatlarni o‘rganish biologiya uchun nazariy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. hayvonlar jinsi sun’iy yo‘l bilan boshqarilganda edi, qishloq xo‘jaligi uchun juda katta foyda keltirgan bo‘lardi. Jins tuxum hujayra urug‘langandan

keyin ma’lum bo‘ladi. Ayrim jinsli organizmlarda (jumladan odamda ham) jinslar nisbati odatda 1:1 ni tashkil etadi. ko‘pchilik ayrim jinsli organizmlarning erkak va urg‘ochilarida xromosomalari bir xil emas. Ana shu tafovutlar bilan drozofiladagi
xromosomalar soni misolida tanishib chiqaylik.Drozofilada xromosoma to‘plami diploid holda 8 ta bo‘ladi. uch juft xromosomalari jihatidan olganda erkak va urg‘ochi organizmlarda bir-biridan farq qilmaydi. Lekin bir juft xususiga kelganda muhim tafovutlar mavjud. urg‘ochisida ikkita bir xil (juft) tayoqchasimon xromosomalar bor; erkagida bunday xromosoma faqat bitta, uning juftini ikki yelkali alohida bir xromosoma tashkil etadi.
erkaklari bilan urg‘ochilarida farq qilmaydigan, bir xildagi xromosomalar autosomalar deb ataladi. erkaklari bilan urg‘ochilarida bir-biridan farq qiladigan xromosomalar esa jinsiy xromosomalar deyiladi.
Shunday qilib, drozofilaning xromosomalar soni oltita autosoma va ikkita jinsiy xromosomadan tashkil topadi. urg‘ochi pashshada qo‘shaloq holda (XX), erkak pashshada esa (XY) yakka holda bo‘ladigan tayoqchasimon jinsiy xromosoma X-xromosoma, ikkinchi jinsiy xromosoma (urg‘ochi pashshada bo‘lmaydigan, erkak pashshada ikki yelkali bo‘ladigan xromosoma) Y-xromosoma deyiladi.
erkak va urg‘ochi pashshaning xromosomalar to‘plamidagi bu jinsiy tafovutlar ko‘payish jarayonida qanday saqlanib qoladi?
Bu savolga javob berish uchun meyoz va urug‘lanishda xromosomalar qanday holatda bo‘lishini aniqlab olish zarur. urg‘ochi pashshaning jinsiy xromosomalari yetilayotganda meyoz natijasida har bir tuxum hujayraga to‘rtta xromosomadan iborat gaploid to‘plam, shu jumladan, bittadan X-xromosoma o‘tadi. Meyozda erkak pashshada ikki xil spermatozoidlar hosil bo‘ladi. Jinsiy xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga tarqalib ketadi. X-xromosoma bir qutbga, Y-xromosoma ikkinchi qutbga boradi. Shu tufayli erkak pashshalarda ikki xil spermatozoidlar teng
miqdorda hosil bo‘ladi. Bir xil spermatozoidlar 3 ta autosoma bilan bitta X-xromosoma, boshqalarida uchta autosoma bilan bitta Y-xromosoma bo‘ladi. urug‘lanishda ikkita kombinatsiya bo‘lish ehtimoli bir xil. Tuxum hujayrani X yoki Y-xromosomali sperma urug‘lantirishi mumkin. Birinchi holda urug‘langan tuxumdan
urg‘ochi pashsha, ikkinchi holda erkak pashsha rivojlanadi. organizmning jinsi urug‘lanish vaqtida belgilanadi va zigotaning xromosomalar soniga bog‘liq bo‘ladi.
Jins belgilanishining xromosoma mexanizmi odamda ham xuddi drozofiladagi kabi bir xil. Odam xromosomalarining diploid soni – 46 ta. Shu songa 22 juft autosoma va 2 ta jinsiy xro-mosoma kiradi. Ayollarda jinsiy xromosomalar XX, erkaklarda – XY-xromosomadan iborat bo‘ladi. Shunga ko‘ra, erkaklarda ikki xil spermatozoidlar – X va Y-xromosomali spermatozoidlar hosil bo‘ladi (53- rasm).

Ayrim jinsli ba’zi organizmlarda (masalan, ba’zi hasharotlar-da) Y-xromosoma umuman bo‘lmaydi. Bunday hollarda erkagining xromosomalari bittaga yetishmaydi: X va Y-xromosomalar o‘rnida bitta X-xromosoma bo‘ladi. Bu holda meyoz jarayoni-

da erkak gametalar hosil bo‘lib kelayotganida X-xromosomada kon’yu gatsiya uchun sherigi bo‘lmaydi va hujayralarning biriga o‘tadi. Natijada, barcha spermatozoidlarning yarmisi X-xromosomali, qolgan yarmisi esa undan mahrum bo‘ladi. Tuxum hujayra X-xromosomali spermiy bilan urug‘lansa, ikkita – X-xromosomasi bo‘ladigan to‘plam yuzaga keladi va bunday tuxumdan urg‘ochi organizm rivojlanib boradi. Tuxum hujayra X-xromosoma yo‘q spermiy bilan urug‘lansa, u holda bitta X-xromosomasi bo‘lgan organizm bunyod ga keladi, u erkak bo‘lib chiqadi.
Shu bilan birga, tabiatda jins belgilanishining boshqa turi ham borki, u urg‘ochi jinsning geterogametali bo‘lishi bilan ta’riflanadi. Bu o‘rinda yuqorida ko‘rib o‘tilgan munosabatlarning teskarisi bo‘ladi. urg‘ochi jinsga har xil jinsiy xromosomalar XY-xromosoma xos bo‘ladi. erkak jinsi bir xildagi XX-xromosomalar juftiga ega bo‘ladi. Ma’lumki, bunday hollarda urg‘ochi jins geterogametali bo‘ladi, holbuki, spermiylarning hammasi xromosoma to‘plami xususida bir xil bo‘lib qolaveradi (ularning hammasida bitta X-xromosoma bo‘ladi). Demak, embrion jinsi tuxum hujayraning X-xromosomali yoki Y-xromosomali spermiy yordamida urug‘lanishi bilan aniqlanadi. urg‘ochi jinsning geterogametaligi kapalaklarda, qushlarda va sudralib yuruvchilarda kuzatiladi.
Jinsga birikkan holda nasldan naslga o‘tish. Morgan va uning shogirdlari jinsiy xromosomalar orqali jinsni aniqlash bilan birga jinsga bog‘liq holda irsiylanishni ham aniqladilar. ularning qayd qilishicha, genlar faqat autosomalarda emas, balki jinsiy xromosomalarda ham joylashgan bo‘ladi. Shunday genlar ishtirokida rivojlangan belgilar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Masalan, Drozofilada ko‘zning qizil (A), oq (a) bo‘lishini ta’min etuvchi gen jinsiy X-xromosomada joylashgan. Bu belgi jinsga bog‘liq holda irsiylanadi.Odamda ham jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar jinsga bog‘liq holda irsiylanishi isbot etildi. Masalan, odamda gemofiliya (qonning ivimasligi) hamda daltonizm (qizil va yashil ranglarni ajrata olmaslik) kasalliklarini belgilovchi genlar X-xromosomada joylashgan. Bu kasalliklar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi. Gemofiliya kasalligining X-xromosomaga birikkan holda irsiylanishi quyidagi sxemada keltirilgan.
Gemofiliya kasalligining irsiylanishi quyidagi sxemada gemofiliya genini tashuvchi (XhXh) ayol bilan, sog‘lom er-kak (XhY) nikohi misolida keltirilgan.Bunday nikohdan tug‘il-gan o‘g‘il bolalarning yarmi gemofiliya bilan kasallan-Ga-meta-lar gan bo‘ladi. Y-xromosomada joylashgan genlar faqat otadan o‘g‘il bolalarga o‘tadi. hozirgi vaqtda juda ko‘p normal va patologik bel- gilarning jinsga bog‘liq holda irsiylanishi o‘rganib chiqilgan.

“CASE STUDY” KEYS STADI METODI HAQIDA QISQACHA TUSHUNCHA

“ Keys-stadi” bo‘lib, (inglizcha keys - to‘plam, aniq vaziyat, study -ta’lim) keysda bayon qilingan va talabalarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq tarzdagi yechimi variantlarini izlashga yo‘naltiradigan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta’lim uslubidir. Keys-stadi - ta’lim, axborotlar, kommunikatsiya va boshqaruvning qo‘yilgan ta’lim maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy muammoli vaziyatni hal qilish jarayonida bashorat qilinadigan o‘quv natijalariga kafolatli yetishishni vositali tarzda ta’minlaydigan bir tartibga keltirilgan optimal usullari va vositalari majmuidan iborat bo‘lgan ta’lim texnologiyasidir Keysda tavsiflangan aniq vaziyat o‘rganishni voqelikka bog‘lab qo‘yadi: sizga muammoni hal etish bo‘yicha vaziyatni tahlil qilish, tahminlarni shakllantirish, muammolarni aniqlash, qo‘shimcha ma’lumotni yig‘ish, tahminlarni aniqlashtirish va aniq qadamlarni loyihalashtirish imkonini beradi. O‘quv uslubi sifatida quyidagilarni ta’minlaydi:
 o‘rganilgan o‘quv mavzu, kursi bo‘yicha (nazariy ta’limdan so‘ng) bilimlarni mustahkamlashni;
 muammolarni tahlil qilish va qarorlarni yakka tartibda va guruhli qabul qilish ko‘nikmalarini egallashni;
 ijodiy va o‘rganish qobiliyatlar, mantiqiy fikrlash, nutq va muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishni;
 yangilikka, qarorlarni mustaqil qabul qilishga tayyorgarlikni;
 mas’uldorlik, mustaqillik, kommunikativlik va empatiya, refleksiyaning