Sanaat ka’rxanalarinin’ innovaciyaliq xizmetinin’ o’nimdarlig’in asiriw Joba Kirisiw

Sanaat ka’rxanalarinin’ innovaciyaliq xizmetinin’ o’nimdarlig’in asiriw
Joba
Kirisiw
1. Kárxanalarda innovciyalıq iskerligi hám innovatsiya
2. Kárxanalarda innovciyalıq iskerligin shólkemlestiriw hám usılları
3. Innovciyalıq joybar jaratıw hám ámelge asırıwdıń tiykarǵı basqıshları
4. Innovciyalıq joybarlardı bahalaw
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw
Zamanagóy ekonomikalıq sharayatlarda umumjaxon bazar ekonomikası payda bolmaqta, ónimler tez (3-4 jılda ) almaslap atır, jańalıqlar (innovatsiyalar ) turaqlı túrde jaratılıp atır. Bul sharayatlarda marketing hám innovatsiyalardıń roli hám áhmiyeti artıp barıp atır.
Joqarı texnologiyalıq tavar hám xızmetler bazarı keńeyip barıp atır, bul bazar kolemi hár jılı ortasha 1, 2-2 % ga ósip barıp, shiyki ashe - neftg', gaz, ag’ash bazarlarınan bir neshe márte úlkenrek bolıp tabıladı. Rossiya Federatsiyasi bul bazarda tek 0, 3 % jay alǵan, AKSH - 32 %, Yaponiya -23 %, Germaniya - 10 % bazar úlesine iye.
Kórinip turıptı, olda, perspektivaǵa qaray óz ekonomikaların innovciyalıq jantasıw tiykarında qurǵan mámleketler házirgi kúnde jaxon ekonomikasında jetekshi orınlarda barıp atırlar. Búgingi kúnde mámleketimiz ekonomikası básekige shıdamlılıǵın asırıw boyınsha bir qatar ilajlar hám programmalar islep shıǵılıp, ámelge asırılıp atır.
Bul programmalardıń tiykarında ekonomikanı modernizaciyalaw, diversifikatsiyalew hám texnikalıq qayta kurollantirish, innovciyalıq texnologiyalardı keń ámeldegi etiw, xamda bank sistemasın kullab-kuvvatlash jumısları turǵanlıǵı mámleketimiz ekonomikasın básekige shıdamlılıǵın hám barkaror ósiw surhatlarini támiyinlewge jay jaratadı.


Kárxanalarda innovciyalıq iskerligi hám innovatsiya
Innovatsiyalar jaxon ekonomikası daǵı strukturalıq ózgerislerdiń háreketlentiretuǵın faktorı boldı. Ekonomika rawajlanıwınıń innovatsiyalıq túri islep shıǵarılıp atırǵan ónimge ǵárejetlerdiń azayıwına sebep bolıp qalmaydi. Bálki innovatsiyalar ekonomikanıń tarmaqlar strukturasına, qánigeliklashuv xamda tarmaqlar hám tubtarmaqlar urtasidagi kooperatsiya alokalarining rawajlanıwına ha’m sezilerli tásir kórsetedi. Ózbekstan joqarı texnologiyalıq, zamanagóy islep shıǵarıwlardı jaratıw esabına milliy ekonomika natiyjeliligin asırıwǵa intilmoqda. Bunday sharayatta jaxon ekonomikasına integraciyalasiwdagi eń zárúrli wazıypalardan biri - bul ekonomikanı innovciyalıq rawajlanıw jolına ótkeriw bolıp tabıladı.
Song’i jıllarda ekonomikalıq dáreklerimizde «innovatsiya», «innovatsion process» hám «innovatsion iskerlik» terminleri kóp uchramoqda. A’sirese, ekonomikanı modernizaciyalaw dáwirinde keń kólemde talqin etilip atır. Sol sebepten innovatsiya túsiniginiń mánisin ańǵarıwda hár tárepleme jaqınlaw maqsetke muvofik bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq dereklerde «innovatsiya» ga túrlishe tahrif berilgen. Kóplegen shet el ekonomist ilimpazlar N. Manchev, I. Perlaki, v. D. Xartman, Ye. Mensfild, B. Tviss, I. SHumpeter, Ye. Rodjers hám basqalar bul túsinikti túrlishe talkin qılıwadı.
Mısalı : B. Tviss: - «Innovatsiya - bul jańa ashılıw yamasa ideya, ekonomikalıq mazmunga iye process». F. nikson:«Innovatsiya - bul texnikalıq, islep shıǵarıw hám kommerciya ilajlarınıń kompleksi bolıp, jańa bazarlarda jańalanǵan islep shıǵarıw hám apparatlardı júzege keliwi».
I. SHumpeter: «Innovatsiya - bul islep shıǵarıw faktorlarınıń ilimiy-shólkemlestirilgen umumlashuvi bolıp, isbilermenlik ruwxıylıqına odaydi».
B. Santo: «Innovatsiya - bul sonday social, texnikalıq, ekonomikalıq processki, ideya hám jańa ashılıwlardıń ámeliyatda paydalanıw, ónim, texnologiyalardı jaqsı sapa pazıyletlerine iye bolıwına alıp keledi, yaǵnıy innovatsiya joqarı nátiyjeni názerde tutadı. Onıń júzege keliwi bazarda qosımsha dáramat keltiriwi múmkin ».
Mámleket ekonomikasınıń básekige shıdamlılıǵına onıń xalkaro miynet bólistiriwindegi ornı, onıń tábiy, miynet hám finanslıq resursları qáliplesiwi sharayatları tásir kórsetedi. Keyingi waqıtlarda tábiy resurslarınıń jetkilikliligi kórsetkishleri resurs tejovchi tendentsiyalardıń rawajlanıwın talap etpekte.
Miynet resurslarınan paydalanıwda olardıń arzan yamasa qımbatliligi emes, bálki birinshi náwbette, islep shıǵarıw xızmetkerleriniń bilimleri, ilmiy tájriybesi, innovatsiyalıq potencialdıń bar ekenligi ábzallıqqa iye bolıp atır.
Innovatsiyalıq mexanizm ósiwdiń eń zárúrli qosımsha faktorı retinde qollanılıwı kerek. Sirtqi sawdaǵa salıstırmalı ábzallıqqa iye potentsial tovarlar hám xızmetlerdi tartibgina qalmaw kerek. Baslanǵısh sheki onimdi qayta islew texnologiyalıq shınjırına tiykarlanǵan qosımsha kiymatli ónimlerdi jaratıpǵana qalmawı kerek. Milliy ekonomikanı sezilarni dárejede bekkemlewge hám onıń kirip saloxiyatini asırıwǵa kodir innovatsiyalıq processlerdi hám innovatsiyalıq ónimlerdi jaratıw kerek.
Innovatsiya sóz dizbegi anglichan «innovation» sózinen alınıp, jańa ilimiy -texnikalıq tabıstı ańlatpalap, jańa ónimdi ámelde qollanılıw procesin ańlatadı.
Innovatsiyalar ózinde úshek mániste jańalıq mánisin berip, ol tap makromiqyosgacha ámel etedi, yaǵnıy ol jaǵdayda kárxana islep shıǵarıw mexanizmine salıstırǵanda onıń samaradarligini asırıw maqsetinde málim bir ózgerisler kirgiziw yamasa mámlekettiń ekonomikalıq siyasatında jańa jo’nelislerdi engiziliwi túsiniledi.
Innovatsiyanıń túrli tahriflari analizinen kelip shıǵıp, Avstriyalıq alım Y. SHumpeter onıń 5 ayrıqsha xarakteristikaların ajıratıp berdi:
- Jańa texnika hám texnologiyalıq processlerden paydalanıw yamasa jańa bazarlardı islep shıǵarılǵan ónimler menen támiyinlew;
- Jańa ayrıqshalıqlarǵa iye ónimlerdi óndiriske engiziw;
- Jańa shiyki ashe túrlerinen paydalanıw ;
- islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw jáne onıń materiallıq -texnikalıq bazasın támiyinlew degi unamlı ózgerisler;
-jańa satıw bazarların júzege keltiriw.
Innovatsiyalardıń tiykarǵı túrleri :
- masulotlar innovatsiyası ;
- texnika - texnologiya innovatsiyası ;
- shólkemlestirilgen basqarıw innovatsiyası.
Ónimler innovatsiyası - eń keń tarqalǵan bolıp, júdá kóp kárxanalarda bar. Bunda bir kárxanadan basqa kárxanaǵa utish xarakteri farklanadi. Ayırımlar ushın anhanaviy profilge kiretuǵın ónimler assortimentin almastırıw yamasa ónimler sanın sezilerli dárejede asırıw, basqalar ushın tutınıw talapların inabatqa alǵan túrde anhanaviy ónimdiń tutınıw sapasın asırıw bolıp tabıladı.
Texnika - texnologiya innovatsiyası - bul innovatsiyanıń jetekshi motivı bolıp, bazar talabın qandiruwshi jańa mxsulotlar islep shıǵarıw esaplanadı.
Shólkemlestirilgen - basqarıw innovatsiyası - ko'prok firmanıń barlıq dárejelerinde, bólimler, bulinma hám xızmetlerde jumıstı qayta shólkemlestiriw orkali xarakterlenedi.
Innovciyalıq process - bul shólkemde jańalıqlardı jaratıw, ózlestiriw hám tarqatıw menen baylanıslı iskerlik bolıp tabıladı. Innovciyalıq processler tiykarınan úy xojalıqları, firma, kompaniyalar, korporatsiyalar kóleminde berip payda boladı, az-azdan tolıq xojalıq sistemasına, makroekonomika tarmaqlarına sińip baradı.
Innovciyalıq processler maqsetin tómendegilerde kóriw múmkin:
-máseleniń jańa texnikalıq sheshimin tabıwdı oylap tabıw ;
- ilimiy -izertlew hám tájiriybe - konstruktorlıq jumısların shólkemlestiriw;
- jańa ónimdi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
- ónimge bolǵan talaptı anıqlaw ;
- ónimdi ceriyalab islep shıǵarıw ;
- jańa ónimdi bazarǵa alıp kirisiw;
- ónimdi básekige shıdamlılıǵın, sapasın asırıw jolı menen jańa bazarǵa o'rnashib alıw.
Innovciyalıq process sub'ektlerin tómendegilerge bolıw múmkin:
1. Novatorlar - ilimiy - tenik bilimler generatorı esaplanadı. Bular katoriga kka tártip degi oylap shıǵarıwshılar, izertlew shólkemleri kiriwi múmkin. Olar oylap tabılǵanlardan paydalanıwda keletuǵın dáramatlardıń bir bólegin alıwǵa muvaffaq boladılar.
2. Dáslepki retsipientlar - jańalıqtı birinshi bolıp ózlestirgen tadbirkarlar esaplanadı. Olar jańalıqlardı bazarǵa tezlik menen shıǵarıw jolı menen qosımsha dáramat alıwǵa ıntıladılar. Olar «kashshof» atınıń alǵanlar.
3. Dáslepki kópshilik - kirgizetuǵın jańalıqlardı islep shıǵarıwǵa birinshilaran bolıp ámeldegi etken firmlar retinde kórinetuǵın boladı. Bul olarǵa qosımsha dáramat támiyinleydi.
4. Orqada qoluvchilar - kirgizetuǵın jańalıqlardan keshge qalıp, ruwxıy gónergen ónimlerdi islep shıǵarıwǵa alıp keliwshi jaǵday menen júzbe - júz dúgilisiwshiler retinde kórinetuǵın boladılar.
Novatorlardan tısqarı basqa barlıq gruppalar imitatorlar esaplanadı.
Innovciyalıq processni 3 logikalıq forması parıq etedi:
Ápiwayı ishki shólkemlestirilgen (tábiy)
Ápiwayı shólkemlestirilgen aralıq (tavar )
Keńeytirilgen
Ápiwayı ishki shólkemlestirilgen innovciyalıq process - bul jańalıqtı bir kárxanada kiritiliwi hám paydalanıwı bolıp tabıladı. Bul túrde jańalıq tavar xarakterine iye bolmaydı.
Ápiwayı shólkemlestirilgen aralıq innovciyalıq processda jańalıq aldı - sotdi predmeti esaplanadı. Bul innovciyalıq process forması jańalıqtı jaratıwshı menen islep shıǵarıwshınıń funktsiyasın onıń qarıydar funktsiyasınan ayırmashılıǵın kórsetedi.
Keńeytirilgen innovciyalıq process - bul jańalanıw, jańa islep shıǵarıwshılar kurinishida kórinetuǵın boladı. Óndiriwshiniń monopol xarakteri bo'ziladi, tárepler arasındaǵı baylanıslılıq báseki arqali islep shıǵarılıp atırǵan tovarlardı tutınıw ózgesheligi rawajlanıwlashtirib baradı. Tavar innovciyalıq procesi sharayatında eń keminde eki xojalıq sub'ekti háreket etedi - óndiriwshi hám qarıydar.
Eger jańalıq - texnologiyalıq process bolsa, ol jerde islep shıǵarıwshı hám qarıydar bir xojalıq jurgiziwshi sub'ekt bolıwı múmkin.
Innovciyalıq processtiń jetew strukturalıq elementleri ámeldegi bolıp, olardıń birlesuvi innovciyalıq process strukturasın tashkil etedi. bul elementler tómendegiler:
- innovatsiya ǵayratı
- innovatsiya marketingi
- innovatsiyanı islep shıǵıw
- innovatsiyanı ámelge asırılıwı
- innovatsiyanı engiziw
- innovatsiyanıń ekonomikalıq natiyjeliligin bahalaw
- innovatsiya diffuziyasi (tarqalıwı ).

Innovciyalıq processtiń baslanıwı bolıp ǵayrat esaplanadı.

Ǵayrat - bul innovatsiya maqsetin belgilewden, innovatsiya orkali atqarılatuǵın jumıstı shólkemlestiriwden, innovatsiya ideyaların qıdırıwdan xamda onı texnikalıq - ekonomikalıq tiykarlash hám ideyalardı materiallıqlashtirishdan shólkemlesken iskerlik bolıp tabıladı. Ideyalardı materiallıqlastırıw - ideyanı tavarǵa aylanıwın ańlatadı.
Jańa ónim tiykarlanǵannan keyin kiritilip atırǵan innovatsiyanıń marketing izertlewi alıp barıladı.
Bunda jańa ónimge bulgan talap uyreniledi, ónim islep shıǵarıw kolemi anıqlanadı, innovatsiya kiritiliwi kerek bulgan bazarǵa shıǵıp atırǵan tavar tutınıw qásiyetleri hám tavar xarakteristikası anıqlanadı.
Keyin bolsa innovatsiya ámelge asıriladı, yaǵnıy bul innovatsiyanıń úlken bolmaǵan partiyasın bazarda payda bulishi, onı tarkalishi, nátiyjelililik bahası hám diffuziyada kórinetuǵın boladı.
Innovatsiyanıń tarqalıwı innovatsiyanı realizatsiya etiwge karatilgan kompleks ilaj- ilajlardı óz ishine aladı.
Innovatsiyanı ámelge asırıw hám onı tarkalishiga ketken ǵárejetlerdi statistikalıq analiz qılıw tiykarında innovatsiyanıń ekonomikalıq natiyjeliligi esaplanadı.
Innovciyalıq process innovatsiya diffuziyasi menen juwmaqlanadı. Innovatsiya diffuziyasi aldınan iyelep kelingen, jańa region, jańa bazarlarda innovatsiyanıń tarqalıwın názerde tutadı.
Ulıwmalastırıp búydew múmkin, innovciyalıq iskerlik - búgingi kúnde mámleketimiz ekonomikasın modernizaciyalawda tiykarǵı sırıslardan biri bolıp tabıladı hám usınıń sebepinen ekonomikalıq sistemanıń barlıq tekshelerinde innovciyalıq aktivlikti asırıw zárúr.