Sanli texnologiyalar ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
SANLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI


MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ


Kompyuter injiniringi fakulteti
Kompyuter injiniringi baǵdarı
2-kurs 3001-22 (ekinshi tálim sırtqı)
topar studenti
Atajanov Temurdıń
Filosofiya páninen


ÓZ BETINShE
Tema: Xristian dininiń tiykarǵi aǵimlari

Tayarlaǵan _________________ T.Atajanov


Qabıllaǵan _________________ U.Jaksimova

XRISTIAN DININIŃ TIYKARǴI AǴIMLARI


JOBA:

1. Xristianlikni keltirip shıǵarǵan tariyxıy sharayat.

2. Xristianlikning tiykarǵı isenimleri hám táliymatı.
3. Xristianlikning tiykarǵı aǵımları.

Payda bolıwı. Xristianlik dini buddizm hám islam dinleri qatarında jáhánda eń keń tarqalǵan dinlerden biri esaplanadı. Olardıń muǵdarı basqa dinlerge qaraǵanda eń kóp bolıp, bul kórsetkish dúnya xalqınıń derlik úshten birin (shama menen 28 %) quraydı.

Xristianlik, tiykarlanıp, Evropa, Amerika, Avstraliya kontinentlerinde hám de bólekan Afrika hám Aziya kontinentlerinde tarqalǵan.
Xristianlik eramizǵa shekemdıń basında Rim imperiyasining arqa bóleginde jaylasqan Palestina jerlerinde payda boldı. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning xabar beriwine kóre, xristianlik táliymatınıń tiykarlawshisi bolıp, ol Rim imperiyasi shólkemleskeniniń 747 jılı Palestinanıń Názeret awılında pák qız qız Maryamdan Xudoning amri menen dúnyaǵa keldi. Jańa eraning baslanıwı da Iso Masihning dúnyaǵa keliwi menen baylanıslı.
Eramizǵa shekemdıń baslarında evreyler hákimiyattıń úsh siyasiy gruppası menen baylanıslı salmaqli tushkunlikni basdan keshirar edi. Bir tárepden Rim imperatori jáne onıń orınlardaǵı járdemshileri, ekinshi tárepden Palestina patshahi Irod Antipa, úshinshi tárepden bolsa ruxaniylar xalqni túrli salıqlar hám minnetlemeler menen ko'mib taslaǵan edi. Tap sol dáwirde evreyler ortasında kutilayotgan qutqarıwshınıń keliwi jaqınlasıp qalǵanlıǵı haqqında xabar taratıwshılar payda boldı. Olar xalqni kutilayotgan qutqarıwshı keliwine tayarlaw ushın shıqqan edi. Sonda Iso Masih evreylikti reformalaw jáne onı túrli ırımlardan tazalaw ideyası menen shıǵıp, xristian dinine tiykar salındı. Evreyler onı jáne onıń isin dawamlawshıların Palestinadan quwǵın etdiler. Isoning 33 jasında pitnechilikda ayblab, qatl etiwge húkim etdiler.
Isoning tariyxıy jóninde diniy hám diniy bolmaǵan derekler arasında kelispewshilik ámeldegi: xristian dáreklerinde Isoning ózi quday bóle turıp, insaniyattıń gúnálerin ózine alıw ushın adam túsinde tuwılǵanı, onıń turmıs tárizi, insanlar menen baylanısi haqqındaǵı maǵlıwmatlar belgilengenler etilse-de, diniy bolmaǵan dereklerde Iso atı uchramaganligini názerde tutıp, ol tariyxıy emes, bálki tań qalǵanday shaxs dep esaplovchilar da bar.
Iso atına qosılıwshı “Masih” sózi áyyemgi evrey tili - ivritdagi meshiax sózinen alınǵan bolıp, «silangan» yamasa «siylangan» mánislerin beredi. Grek tilinde bul sóz «xristos» formasına iye. Bul dinning «xristianlik» yamasa «masihiylik» dep atalıwı da sol sózler menen baylanıslı. Bunnan tısqarı xristianlikni Iso Masihning tuwılǵan awılı - «Názeret»menen baylanıstırıp, nazroniya dep da ataǵanlar. Keyinirek bul at nasroniya formasın alǵan.
Iso Masih óz táliymatın óziniń 12 oqıwshısı apostollar - hawariylarga uyretdi. Olar bolsa Isoning opatınan keyin ustazlarınıń táliymatların hár birleri bólek-bólek tárzde kitap formasına keltirdilar. Bul kitaplar Bibliyaning «Jańa Ahd» bólegin quraydı.
Xristianlik táliymatı. Dereklerdiń xabar beriwine qaraǵanda, xristianlik evrey ortalıǵında júzege kelgen. Sol sebepli evreyliktiń xristianlikning qáliplesiwinde yaxudiylikning tásiri salmaqlı bolǵanı, shubhasız. Xristianlikning tiykarǵı ideyası - Isoning adamzattıń qutqarıwshıı «messiya» ekenligi evreylikte ámeldegi bolıp, aqıretke jaqın keliwi kutilayotgan qutqarıwshı haqqındaǵı táliymattan kelip shıqqan bolıp tabıladı.
Keyinirek bul táliymat Xudoning sáwlelengenleniwi yamasa Isoning eki qıylı - adam hám quday mánisi haqqında «gunohni juwıw», yaǵnıy Isoning ózin qálegen tárzde jábirleniwshi etiwi haqqındaǵı táliymat menen bekkemlenedi. Xristianlik Áke-Quday, ul-Quday hám Múqaddes Ruxlanıw - Úsh júzlıq Quday (Trinity) tuwrısındaǵı táliymattı, jánnet hám dozaq, aqıret, Isoning qaytıwı haqqındaǵı hám basqa isenimlerdi óz ishine aladı.
Xristian komandasınıń qáliplesiwi, isenimleriniń tártipke solinishi, shirkew munasábetleriniń islep shıǵilıwı, diniy siyasiy gruppalar basqarıw princpısınıń payda bolıwı eramizǵa shekemdıń Iv ásir baslarında, yaǵnıy 324 jılı xristianlik Rim imperiyasida mámleket dini dep daǵaza etilgeninen keyin ámelge asırıldı.
325 jılı tariyxda birinshi ret Rim imperatori Litsiniya imperiya aymaǵındaǵı xristian jámáátlerin óz-ara keliwtiriw hám tártipke salıw maqsetinde Nikeya qalasında I Pútkil Álem Xristian Soborini (ótkerilgen 21 sobordan birinshisi) shaqırdı. Bul soborda «e'tiqod tımsali»dıń (Credo) dáslepki redakciyası qabıl etilgen, pasxani bayram qılıw waqtı belgilengen, ariychilik qaralanǵan (Ariy Aleksandriya qalasından shıqqan ruwxanıy ; 318 jılda ul-Quday hám Áke-Xudoning birden-bir mánisi haqqındaǵı shirkew táliymatına qarsı shıǵıp, Isoning ilohiy qásiyetleri hám húrmet mabası tárepinen Áke-Xudodan keyin turadı, sebebi áke-quday ázeliy hám máńgi, Isoni ol jaratqan dep targ'ib etken). 20 ta kanon, atap aytqanda, Aleksandriya, Rim, Antioxiya, Quddus, mitropolitlarining jeńillikleri tuwrısındaǵı qaǵıydanı islep shıqqan. 381 jılı Konstantinopolda II Pútkil Álem Xristian Sobori bolıp ótti. Bul soborda Nikeyada qabıl etilgen «e'tiqod tımsali»ga anıqlıq kirgiziw, ariychilar, yevnomiychilar, fotinianlar, savelianlar sıyaqlı aljasqan gruppalar menen gúresiw máseleleri kórilgen. II Jáhán sobori troitsa (Trinity) haqqındaǵı qaǵıydanı islep shıqqan hám «e'tiqod tımsali»ni nızamlastırǵan. Konstantinopol' patriarxi Rim patriarxi sıyaqlı barlıq basqa yepiskoplarga salıstırǵanda jeńilliklerge iye degen qaǵıydanı kirgizgen. Bul soborda qabıl etilgen «e'tiqod tımsali» 12 bólekte ańlatpalandi:
1. birinshi bólekte álemdi jaratqan Quday haqqında ;
2. ekinshi bólekte nasroniylikda Xudoning balası esaplanǵan Iisus xristosga isenim keltiriw haqqında ;
3. úshinshi bólekte ilohiy sáwlelengenlashuv haqqında sóz júrgizilip, oǵan kóre, Iso Quday bóle turıp, pák qız Bibi Maryamdan tuwılǵan hám insan túsine kirgenligi haqqında ;
4. tórtinshi bólekte Isoning azap-aqıretleri hám ólimi haqqında sóz ketedi. Bul gúnálerdiń keshiriliwi haqqındaǵı isenim bolıp tabıladı. Bunda Isoning tartǵan azapları hám ólimi sebepli Quday tárepinen insaniyattıń barlıq gúnáleri keshiriledi dep ıqtıqat etiliwi haqqında ;
5. besinshi bólekte Isoning xochga mixlanganidan keyin úsh kún ótip qayta tirilganligi haqqında ;
6. altınshı bólekte Isoning qudaydıń aldına barıwı haqqında ;
7.jetinshi bólekte Isoning nuzuli (ekinshi márte jerge qaytıwı ) haqqında ;
8. segizinshi bólim: Múqaddes Ruhga isenim keltirmoq boyınsha ;
9. toǵızınshı bólim: shirkewge munasábet haqqında ;
10. onınshı bólekte cho'qintirishning gúnálerden azat etiwi haqqında ;
11. on birinshi bólim ólgenlerdiń ǵalabalıq tiriliwi haqqında ;
12. on ekinshi bólekte máńgi turmıs haqqında sóz júritiledi.
13. xristianlikning endigidengi filosofiyalıq hám teoriyalıq rawajlanıwında áwliye Avgustinning táliymatı úlken áhmiyet kásip etdi. Besinshi ásir bosaǵasında ol dinning bilimnen ábzal ekenligin targ'ib ete basladı. Onıń táliymatına kóre, bolmıs insan aqli biliwge panasızlıq etetuǵın hádiyse bolıp tabıladı, sebebi onıń artında ullı hám qúdiretli Jaratıwshınıń shıdamlılıǵı jasırınǵan.
Avgustinning táǵdir haqqındaǵı táliymatında aytılınıwına qaraganda, Xudoga isenim alıp kelgen hár bir kisi najot tapqanlar safidan orın iyelewi múmkin, sebebi isenim táǵdir talapsı bolıp tabıladı.
Xristianlikdagi aǵıslar. Xristian shirkewiniń Katolik hám Pravoslav (ortodoks) shirkewlerine ajralıp ketiwi Rim papasi hám Istambul patriarxining xristian áleminde jetekshilik ushın alıp barǵan básekii áqibetinde payda boldı. Ajırasıw procesi Rim imperiyasining batıs hám arqa ayırmashılıqları ósip tereńlesip baratırǵan ásirlerdayoq baslanǵan edi. 867 jıllar arasında Papa Nikolay hám Istambul patriarxi Fetiy arasında úzil-kesil ajırasıw júz berdi jáne bul ajırasıw 1054 jılı rásmiy tán alındı.
XvI ásir baslarında katolitsizmdan bir neshe Evropa shirkewleri ajralıp shıǵıwı nátiyjesinde xristianlikda protestantlik háreketi payda boldı. Bunıń sheńberinde lyuteranlik, baptizm, anglikanlik hám kal'vinizm shirkewleri qáliplesti. Bular bir shirkewdiń tiykarǵı dástúrleri tárepinen ózlerine tán bolǵan táreplerge ıyelewi menen bir qatarda, bir neshe jónelisler, islamdaǵı mektepler hám aǵıslarǵa bolındı.
Pravoslav (Ortodoks) aǵımı. Pravoslav aǵımı xristianlikning úsh tiykarǵı baǵdarınan biri bolıp esaplanıw, tariyxan onıń arqa shohobchasi retinde qáliplesti. Bul aǵıs, tiykarlanıp, Arqa Evropa, Jaqın Shıǵıs hám Bolqon mámleketlerinde tarqalǵan. Pravoslav termini grekshe ortodoksiya sózinen alınǵan bolıp, dáslepki dáwir xristian jazıwshıları dóretpelerinde ushraydı. Pravoslaviyaning kitapiy tiykarları vizantiyada qáliplesti, sebebi bul jónelis ondaǵı húkimran dinge sıyınıw edi.
Múqaddes kitap bolǵan Ínjıl hám múqaddes o'gitlar Iv-vIII ásirler degi jeti butxona soborlarining qararları, sonıń menen birge, Afanasiy Aleksandriyskiy, vasiliy velikiy, Grigoriy Bogoslov, Ioann Damaskin, Ioann Zlatoust sıyaqlı iri shirkew xızmetkerleriniń dóretpeleri bul aǵıs táliymatınıń hasası dep tán alınǵan.
Xristianlikning Arqa tarmaǵı bolǵan pravoslaviyaning rawajlanıwı processinde 15 ǵárezsiz (avtokefal) shirkew: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus, Gruzin, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chexiya, Slovakiya, Orıs hám Amerika shirkewleri payda boldı. Bul shirkewlerden eń úlkeni Orıs pravoslav shirkewi (RPCH, basqa rásmiy atı Moskva patriarxati) bolıp, oǵan 19 mıń shirkew hám 127 yeparxiya birlesken. Bulardan 150 den artıq shirkew hám 5 yeparxiya sırt elde iskerlik júrgizedi. Pravoslav aǵımında sırlı úrp-ádetler zárúrli orın iyeleydi. Shirkew táliymatına kóre, bunday payıtlarda Quday tárepinen dindorlarga bólek savoblar nozil boladı.
Cho'qintirish sırlı hádiysesi (tainstvo). Bunda dindor óz denesin úsh ret suwǵa batırıwı, Quday-Otani, ulni hám Múqaddes ruhni shaqırıwı menen psixik tuwılıwdı kásip etedi.
Denege miro surkash da sırlı bolıp, bunda dindorga Múqaddes ruhning psixik turmısqa qaytarıwshı hám chiniqtiruvchi ehsonlari jalǵawıladi.
Poklanishning sırlılıǵı. Ol jaǵdayda dindor nan hám vino kórinisinde óz deneinde Iso qanın máńgi turmısqa tayarlaydı.
Nadomatning sırlılıǵı sonda, dindor óz gúnálerin dinge sıyınıw peshvosi aldında tán aladı, dinge sıyınıw peshvosi bolsa onıń gúnálerin Iso atınan keshiredi.
Ruxaniylıqtıń sırlılıǵı ol yamasa bul shaxstı ruwxanıy dárejesine kóteriw ushın yepiskopning qolın sol shaxs deneine tegizishi (yamasa qoyıwı ) arqalı ámelge asıriladı.
Nekediń sırlılıǵı. Bunda kelin-kúyew turmıs qurıw, perzent kóriw jáne onı tárbiyalawǵa aq pátiya aladılar.
Deneni yeley menen jaǵıw sirida Xudoning psixik hám fizikalıq hálsizliklerdi dúzetuvchi lutfu marhamatidan úmit etiledi.
Pravoslav shirkewi bayramlar hám diniy dástúrlerge bólek áhmiyet beredi. Pasxadan keyin pravoslav dininiń on eki kúnlik on eki zárúrli bayramı baslanadı. Olar:
1. Bibi Maryamning tuwılıwı (Rojdestvo Boj'ey materi);
2. Isoning xochini qayta tiklew (vozdvijenie kresta Gospodnya);
3. Bibi Maryamning sıyınıwxonaga kiriwi (vvedenie vo xram Presvyatoy Bogoroditsi);
4. Isoning tuwılıwı (Rojdestvo Xristovo);
5. Isoni cho'qintirish (Kreshenie Gospodnya);
6. Alǵıslaw (Sretenie);
7. Súyinshiniń nozil bolıwı (Blagoveshanie);
8. Isoning Quddusqa kiriwi (vxod Gospodnya v Ierusalim) - pasxa postidan 6 hápteden keyingi ekshembi;
9. Isoning qayta tiriliwi (voskresen'e Xristovo) - Pasxa, báhárgi keshe hám kunduz teńligi hám ay tolıwǵan birinshi ekshembi;
10. Isoning aspanǵa eliriwi (voznesenie Iisusa) - Pasxadan 39 kún keyin;
11. Múqaddes Ruhning túsiwi (Soshestvie svyatogo duxa-Troitsin Den');
12. Iso túsiniń ózgeriwi (Preobrajenie) - 6 avgustda.
Shirkew jılı eski esapqa muwapıq 1 sentyabrden baslanadı. 8 sentyabr' kúni «Rojdestvo Boj'ey materi» bayramı ótkeriledi. 12 sentyabr' kúni «vozdvijenie kresta Gospodnya» bayramı bayramlanadı. Bul bayram imperator Irakliy dáwirinde Iso krestining parsılar tutqunidan qaytarıp alıp kelinishiga baǵıshlanadı. 21 noyabr' kúni «vvedenie vo xram Presvyatoy Bogoroditsi» bayramı ótkeriledi. Bul bayram úsh jaslı Maryamning birinshi ruwxanıy tárepinen Áyyemgi Ahd sıyınıwxonasiga alıp kirilganligiga baǵıshlanadı. Sıyınıwxonaga kirisiw bayramınan bir hápte aldın, yaǵnıy 15 noyabrde Rojdestvo posti baslanadı. hám aqır-aqıbetde, 20 dekabrde Rojdestvo bayramı kiredi hám 31 yanvarǵa shekem dawam etedi.
Isoning cho'qintirilishi (Kreshenie Gospodnya) bayramı 6 yanvarda bayramlanadı. Bul bayram Isoning Yah'yo tárepinen cho'qintirilishiga baǵıshlanadı.
Náwbettegi taǵı bir iri bayram Sretenie (alǵıslaw, kútip alıw ) bayramı bolıp tabıladı. Bul bayram Iso tuwılǵannan keyin, áwliye Simeon tárepinen onı kútip alınıwına baǵıshlanadı.
Ullı bayramlar ishinde Pasxa birinshi orında turadı. Pasxa - Isoning ólgeninen keyin qayta tirilganini bayramlab ótkeriletuǵın bayram. Pasxaning tariyxı evreyliktegi peysax bayramı menen baylanıslı bolıp, ol evreylerdiń Egipetten qashıp shıǵıwı hám azatlıqqa jetiwiniń bayramlanishi bolıp tabıladı. Xristianlik evreylikten tolıq ajralıp chiqqach Pasxa jańasha tús alǵan.
Joqarıda sanap ótilgen bayramlar aldından olarǵa tayıngalik retinde túrli múddetli postlar ótkeriledi. Postning mánisi insan ruhini tazalaw hám jańalaw, diniy turmıstıń zárúrli waqıyalarına tayarlıqtan ibarat.
Orıs Pravoslavining kóp kúnlik postlari (ruwzaları ) bolıp, olar tórtew: Pasxa aldından, Pyotr hám Pavel kúni aldından, Bogoroditsa uyqusidan aldın hám Iso tuwılǵan kúnden aldın bolatuǵın postlar. Pasxa aldından bolatuǵın «velikiy post» 40 kunga cho'ziladi. Bul post dáwirinde - eski esap boyınsha 25 martda «Blagoveshenie» bayramı ótkeriledi. Post baslanıwınan altı hápte ótkennen ekshembi kúni xristianlikning on ekinshi bayramı yamasa 8-bayram «Xudoning Quddusqa kiriwi» bayramlanadı.
Pravoslav aǵımındaǵı diniy hámeller. Pravoslav aǵımındaǵı diniy hámeller. Pravoslav shirkewinde ruxaniylar úsh siyasiy gruppaǵa bólinedi: 1) diakon, 2) ruwxanıy (svyashennik), 3) yepiskop.
Diakon (grek. “xizmetker”) ruxaniylıqtıń eń tómen siyasiy gruppası esaplanadı. Ol ǵárezsiz hesh qanday sıyınıwdı basqara almaydı, bálki tek ǵana ruwxanıy yamasa yepiskopga sıyınıw dástúrin ótkeriwde járdem bere aladı, tek. Onı ruxaniylıq sırlılıǵına (tainstvo) yepiskop qabıl etedi. Úlken diakonlar protodiakon, xristian monax diakonlar ierodiakon, úlken ierodiakonlar arxidiakon dep ataladı.
Ruwxanıy (svyashennik) yamasa ierey pravoslav ruwxanıylıǵınıń ekinshi siyasiy gruppası esaplanadı. Ol basqalardı ruxaniylıqqa baǵıshlaw hám shirkew suwın múqaddeslashtirishdan basqa barlıq sırlı dástúrlerdi atqara aladı. Kishi ruxaniylar ierey, úlken ruxaniylar protoierey hám eń úlken ruxaniylar protopresviter dep ataladı.
Yepiskop yamasa arxierey ruxaniylıqtıń eń joqarı ataǵı esaplanadı. Yepiskoplar barlıq sıyınıw hám sırlı dástúrlerdi atqara aladılar. Sonıń menen birge, olar málim bir qala, oblast shirkewi yamasa yeparxiyani basqara aladılar. Salıstırǵanda úlkenlew yepiskoplar arxiepiskop dep ataladı. Paytaxt qalalardıń yepiskoplari mitropolit dep ataladı. Pravoslav shirkewiniń eń joqarı hámeli patriarx bolıp tabıladı.
Katolik aǵımı Xristianlikning iri baǵdarlarınan biri katolik aǵımı bolıp tabıladı. Ol Evropa, Aziya, Afrika hám Lotin Amerikası mámleketlerinde tarqalǵan bolıp, ıshqıpazları shama menen 800 mln. kisin quraydı.
Katolitsizm “ulıwma, dúnyalıq” degen mánislerdi ańlatadı. Onıń dáregi - onsha úlken bolmaǵan Rim Xristian jámááti bolıp, ráwiyatlarǵa kóre onıń birinshi Yepiskopi apostol Petr bolǵan. Katolik diniy táliymattıń tiykarın Múqaddes kitap hám Múqaddes jazıwlar quraydı. Biraq pravoslav shirkewinen ayrıqsha bolıp esaplanıw katolik shirkewi Múqaddes jazıwlar dep tekǵana aldınǵı jeti Pútkil Álem Xristian Soborlarining qararların, bálki házirge shekem bolıp ótken barlıq Soborlar qararların, bunnan tısqarı Papaning xatları hám qararların da esaplaydı.
Katolitsizmda Bibliyani túsindirme beriw huqıqı tek ǵana ruxaniylarǵa beriledi, sebebi olar úylenbeslik - tselibat haqqındaǵı diniy talapǵa ámel etediler. Diniy sıyınıwlar dábdebeli hám jalǵanlastırılgan kóriniske iye, diniy oqıw, duwa, ótinishler lotin tilinde alıp barıladı. Pravoslaviyadagi sıyaqlı katolitsizmda da perishte, ikona, ilohiy kúsh, chirimaydigan marhum óliklerine sıyınıw ádetleri bar bolıp tabıladı.
Katolitsizm xristianlikning baǵdarlarınan biri retinde onıń tiykarǵı isenim hám qaǵıydaların tán aladı, biraq diniy táliymat, sıyınıw hám shólkemlestirilgen máselelerde bir qatar ayrıqshalıqlar menen ajralıp turadı.
Katolik shirkewi shólkemi qatań oraylashuv menen ajralıp turadı. Rim papasi bul shirkewdiń baslıǵı bolıp, ol diniy etika máselelerine tiyisli nızam -qaǵıydalardı belgileydi. Onıń hákimiyat dúnyalıq soborlar hákimiyattan joqarı turadı.
Katolik shirkewiniń oraylashuvi, atap aytqanda, diniy táliymattı traditsiyaǵa tán bolmaǵan analiz qılıw (túsindirme beriw) huqıqında sawlelengen dogmatik rawajlanıw principin keltirip shıǵaradı. Mısalı, pravoslav shirkewi tárepinen tán alınǵan diniy ramzda aytılıwına qaraǵanda, Múqaddes Ruxlanıw Áke Xudodan kelip shıǵadı. Katolik isenimine kóre bolsa, Múqaddes Ruxlanıw Áke Xudodan hám Ul Xudodan kelip shıǵadı. Shirkewdiń najot boyınsha roli haqqında da ayriqsha bólek táliymat qáliplesken. Najotning hasası iyman hám iygilikli jumıslar esaplanadı. Shirkew, katolik táliymatına kóre, iygilikli zárúrli jumıslar ǵáziynesine - Iso tárepinen jaratılǵan «Iygilikli jumıslar rezerviga» iye.
Shirkew Iso, Bibi Maryam, Múqaddes Ruxlanıw atınan bul ǵáziyneni ıqtıyar qılıw, odan mútájlerge jalǵawısh, yaǵnıy gúnálerdi avf etiw, nadomat chekuvchilarga keshirim tufha qılıw huqıqına iye. Pul yamasa tufha ornına avf qılıw huqıqına iye. Pul ornına yamasa shirkew aldındaǵı xızmetlerin ushın gúnálerin keshirim - indul'gentsiya haqqındaǵı táliymat mine sonnan kelip shıqqan.
Ortalıq haqqındaǵı (dozaq hám jánnet aralıǵindaǵı jer) isenim tek katolik táliymatında bar. Gúnái úlken bolmaǵan gúnakárlardıń sezimi onda o'tda kuyadi (itimal, bul hújdan hám nadomat azabınıń ramziy in'ikosi bolıp tabıladı), keyin jánnetke jol tabadı. Ruhning ortalıqta bolıw múddeti iygilikli jumıslar sebepli qısqartirilishi (sıyınıw hám shirkew paydasına qayır-ehson qılıw menen) múmkin. Bul sıyınıw hám qayır-ehsonlar ólgenler yadına jaqınlar tárepinen etiledi.
Ortalıq haqqındaǵı táliymat I asirdeyoq payda bolǵan edi. Pravoslav hám protestant shirkewleri ortalıq haqqındaǵı táliymattı biykarlaw etedi.
Bunnan tısqarı pravoslav dini táliymatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, katolik baǵdarında papaning biygúnalıǵı haqqındaǵı isenim de bar. Bul isenim 1870 jıldaǵı birinshi Vatikan soborida qabıl etilgen. Batıs shirkewiniń Bogoroditsaga salıstırǵanda bólek itibarı 1950 jılda papa Piy XII tárepinen kiritilgen Bibi Maryamning qudaydıń aldına barıwı haqqındaǵı isenimde óz hákisin taptı. Katolik táliymatı pravoslav táliymatı sıyaqlı jeti sırlardı tán aladı, biraq bul sırlardıń aytılıwında qarawlar uyqas kelmeydi. Mısalı, pricheshenie (jeńil awqatlanıw ) qılıw qattı nan menen (pravoslaviyada bo'ktirilgan nan menen) dúnyalıq (miryane) larga nan hám vino menen, sonıń menen birge, tek nan menen ámelge asıriladı. Cho'qintirish sırın otaw waqtında suw sepiladi (cho'qintiriluvchiga), muz astındaǵı suwǵa cho'ktirilmaydi.
Miropomazanie (cho'qinuvchining mańlayına yeley surkash) jeti-segiz jaslarda ámelge asıriladı, gódekliginde emes. Bunda óspirim (bala ) taǵı bir ismga iye boladı. Bunda ol sol áwliyediń qılmısları hám ideyaların maqset etip qóyadı. Sonday etip, bul rusmning atqarıw etiliwi isenim bekkemleniwine xizmet etiwi zárúr.
Pravoslavlarda nekesizlik markasın tek qara ruxaniylıq qabıl etedi. Katoliklarda bolsa nekesizlik (tselibat) Papa Grigoriy vII tárepinen engizilgen qaǵıydaǵa kóre barlıq ruxaniylar ushın májburiy bolıp tabıladı.
Dinge sıyınıw orayı haj saparına barǵanlardıń kiyimi bolıp tabıladı. Katolitsizmning zárúrli elementleri shirkewge reysshiler ómiriniń xojalıq tiykarların tártipke soluvchi bayramlar, sonıń menen birge, postlar bolıp tabıladı.
Eramizǵa shekemiy post katoliklarda advent dep ataladı. Ol Áwliye Andrey kúninen keyingi birinshi ekshembi - 30 noyabrde baslanadı. Olar úsh sıyınıw menen: yarım tundagi, azandaki hám kúndizgi sıyınıw menen bayramlanıp, Bibi Maryamning hámledar bolıwı, Isoning tuwılıwı hám dindorning kewilinde bolıwı sıyaqlı ramziy mánisti ańlatadı. Sol kúni tájim qılıw ushın haj saparına barǵanlardıń kiyimilerde gódek Isoning tımsalı qoyılǵan átkónshekler ornatıladı.
Katolik ierarxiyasida úsh dárejedegi ruxaniylar bar: diakon, ruwxanıy (kyure, pater, kendz), yepiskop. Yepiskopni papa tayınlaydı. Papani kardinal kollegiya saylaydı. Bunda ulıwma dawıstıń úshten eki bólegi plyus 1-dawıs (jasırın dawıs beriw jolı menen) II Vatikan soborida (1962-1965 jıllar ) shirkew ómiriniń barlıq iskerlik tarawıların jańalaw, zamanagóylashtirish procesi baslandı. Bul birinshi náwbette sıyınıw dástúrlerinege tiyisli boldı. Mısalı, sıyınıwdı lotin tilinde aparıwdan waz keshildi.
Protestantizm. Protestantizm tariyxı Martin Lyuterdan (1483-1546 ) baslanadı. Ol XvI asirde Evropada katoliklarga qarsı qaratılǵan reformatsiya háreketi menen baylanıslı júdá kóp ǵárezsiz shirkewler hám sektalarni óz ishine aladı.
Protestantizm termini «protest» (narazılıq ) sózinen kelip shıqqan. Bunday atdı alıwına sebep 1526 jılda Shpeyer reyxstagi nemis lyuterchi knyazlari talabı menen hár bir nemis knyazi ózi hám puqarası ushın qálegen dinni tańlaw huqıqına iye ekenligi tuwrısında qarar qabılladı. Biraq 1529 jılda ekinshi Shpeyer reyxstagi bul qarardı biykar etdi. Buǵan qarsı imperiyaning barlıq qalaları hám bes knyazlik narazılıq (protest) járiyaladı.
Protestantizmning dáslepki formaları : lyuterchilik, tsvinglichilik, kal'vinizm, unitarizm hám sotsinchilik, anabaptizm, mennochilik hám anglikanchilik edi. Keyin, «so'nggi protestantizm» formaları : baptistlar, metodistlar, kvakerlar, adventistlar, Iegova gúwaları, mormonlar yamasa «Aqıret áwliyeleri», «Najot armiyasi», «Xristian páni», pyatidesyatniklar hám basqa diniy aǵıslar payda boldı. Bul aǵıslardıń kóbisi «diniy oyanıw», dáslepki xristianlik hám Reformatsiya ideallarına qaytıw uranı astında dúzildi. Házirgi waqıtta protestantizm dúnyanıń barlıq kontinentlerinde keń tarqalǵan. Protestantizmning jáhán orayı AQShda, bul jerde baptist, adventist, Iegova gúwaları hám basqalardıń rezidenciyaları jaylasqan. Házirgi protestantizm integraciya (qosılıw ) ga intilmoqda, bul 1948 jılda Jáhán shirkewleri sovetiniń dúzilisinde óz ańlatpasın taptı.
Protestantizm teologiyası xristian ideologiyasınıń bir kórinisi retinde óz rawajlanıwında arnawlı bir basqıshlardan ótti. XvI acp ortodoksal teologiyası (M. Lyuter, J. Kal'vin), XvIII-XIX acplardagi jańa protestantizm yamasa liberalizm teologiyası (F. Shleyermaxer, E. Tryol'ch, A. Garnak), birinshi jáhán urısınan keyin payda bolǵan dialektik teologiya (K. Bart, P. Tillix, R. Bul'tman), Ekinshi jáhán urısınan keyin tarqalǵan radikal yamasa «yangi» teologiya (D. Bonxeffer hám basqalar ) usılar gápinen bolıp tabıladı.
Protestantizm xudoning bar ekenligi, onıń úsh túsde kórinetuǵın bolıwı, jandıń o'lmasligi, jánnet hám dozaq (katolitsizmdagi ortalıqtan tısqarı ) haqqındaǵı, Alla tárepinen jiberilgen buyrıq hám basqalar to'g'picidagi umumxristian qıyalların tán alıw etedi. Biraq Lyuter katolik shirkewi menen baylanıstı úzip, protestant shirkewiniń tiykarǵı qaǵıydaların islep shıqtı jáne onı qorǵaw etdi. Bul qaǵıydaǵa kóre insan Quday menen tikkeley ushırasıwı múmkin. Papaning diniy hám dúnyalıq húkimet, katolik dindorlarining imonni hám hújdandı insan menen Quday ortasındaǵı dáldalshı retinde baqlaw haqqındaǵı oy-pikirlerine Lyuterning qarsı shıǵıwı jámiyetshilik tárepinen ayrıqsha dıqqat menen tıńlandi.
Protestantizmning mánisine kóre ilohiy lutfu marhamat insanlarǵa shirkewdiń qatnasıwisiz sawǵa etiledi. Insan najot tabıwı onıń jeke ıqtıqatı hám Isoning quralı arqalı júz beredi. Ápiwayı puqaralar ruxaniylardan parıqlanbaydı, ruxaniylıq hámme dindorlarga birdeyde engiziledi.
Protestantlik diniy dástúrlerdiń kóbisin biykar etdi, tek ǵana lyuteranlikda nan hám vino menen cho'qintirish saqlanıp qaldı.
Ólgenlerge arnalǵan duwa oqıw, áziz-áwliyelerge sıyınıw, múqaddes óliklerge, butlarǵa tapinish biykar etildi. Sıyınıw úyleri artıqsha sánlerden, meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshelerden, butlar, háykellerden tazalandı, ruxaniylardıń úylenbeslik shártleri biykar etildi. Sıyınıwlar tek ǵana lotin tilinde alıp barılıwı, Bibliyaning tek ǵana ruxaniylar tárepinen túsindirme bernishi zárúrligi shártleri biykar etildi. Bibliya milliy tillerge awdarma etildi, onı túsindirme beriw hár bir xudojo'yning eń zárúrli minneti bolıp qaldı. Sırlar (tainstva) lardan tek shoqınıw hám tiyislilik (shirkewge) tán alıw etiledi. Sıyınıw waz-násiyxatlar, birgeliktegi sıyınıw hám súrelerdi jırlawdan ibarat boldı.
Lyuter tárepinen dúzilgen Reformatsiya bas dástúrleri 95 tezis formasında jazıp berilgen. Olar vittenberg nasroniy shirkewiniń arqa qapılarına jazıp qoyılǵan. Tezislerdiń bir nusqasında Iso payǵambar : «Toba etiń, sebebi samoviy shohlik jaqınlasıp qaldı», dep jar salǵanında sonı aytıp otediki, isenim alıp kelgenler turmısı basdan -ayaq to'xtovsiz táwbe etiwden ibarat bo'lmog'i dárkar.
Táwbe etiw ruwxanıy (áwliye) aldındaǵı bir ǵana tazarrudan ibarat emes. Birinshi tórt tezisde Lyuter aytıp otediki, haqıyqıy toba uzaq múddetli process bolıp tabıladı, bir ǵana minez-qulıq menen ámelge shıqpaydı. Bunıń menen ol katolitsizmdagi «a'rof» hám ol menen baylanıslı indulgentsiya máselesin biykarlaw etedi. Aytadıki, Papa tek ózi belgilegen jazanı alıp taslawı múmkin. Shirkew hesh qaysı samoviy jazadan insandı azat ete almaydı. Táwbe etiw nızamları tiriler ushın engiziledi (belgilenedi). «Ruxlanıwlar ushın indultgentsiya alǵan shaxslarǵa táwbe etiw qılıw talap etińmaydi», degen táliymat Iso táliymatı emes. Shınlap toba etken adamlardıń gúnálerin Quday keshedi hám máńgi azaptan azat etedi. Gúnakár papa jarlıǵısız da bunday mag'firatdan úmitleniwi múmkin. Bul jerde hám keyingi bir qansha tezislerde papaning ortalıq ústinen húkimranlıǵı biykarlaw etiledi.
Lyuter bir neshe tezislerde aytıp otediki, shınlap toba etken, nadomat shetn xristian «samoviy jazaǵa asıqmaydı, yaǵnıy oǵan samoviy jaza engizilmaydi».
Lyuterning atap ótiwishe, shirkewdiń haqıyqıy ǵáziynesi múqaddes Ínjıl hám Xudoning marhamati bolıp tabıladı. «Iygilikli ámeller ǵáziynesi»dıń bar ekenligi jarlılar ushın emes, baylar ushın paydalı bolıp tabıladı, bul ǵáziynelerge papa marhamati menen emes, óz ámelleri menen eriwuvi múmkin. Bul qıylı qurallar menen Xudoning miyirin erisiwdi Lyuter saǵım dep ataydi.
Haqıyqıy xristian Isoga eriw qálewi menen yonmog'i zárúr. Najot jolı ruxsatnama jarlıǵında emes, bálki shın júrekten nadomat chekiw hám táwbe etip atır bolıp tabıladı.
1517 jılı 31 oktyabrde jámiyetshilik hukmiga silteme etilgen tezisler sonnan ibarat. Keyinirek bul kún protestantlar bayramı bolıp qaldı.
Kal'vinizm. Diniy reformanıń basqa bir iri ǵayratkeri Jan Kal'vin (1509 -1564) edi. Onıń 1536 jılda baspa etilgen «Xristian dinindegi kórsetpeler» degen bas shıǵarması, protestantizm táliymat retinde qálipleskeninen keyin jańa bir diniy jónelis - kal'vinizmning hasası bolıp qaldı.
Dáslepki reforma ǵayratkerlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw Kal'vin ushın dıqqat orayı Ínjıl emes, Tavrot bolıp qaladı. Kal'vin absolyut táǵdir haqqındaǵı táliymattı islep shıqtı. Bul táliymatqa kóre, barlıq adamlar xudoning biz ushın belgisiz bolǵan shıdamlılıǵıge tiykarlanıp mag'firat qılınǵanlar hám mahkum etilgenler qatlamına bólinedi. Insan na isenim, na «xayrli jumıslar»menen táǵdirge jazılǵanın ózgertira almaydı : mag'firat qılınǵanlar najotga mahkum, mag'firatdan juda bolǵanlar bolsa máńgi azapǵa mahkum. Táǵdir haqqındaǵı tálim sonday tıykarǵa qurılǵanki, Iso da biziń gúnálerimiz ushın azapu azap-aqıretlerge giriptar etilgen edi.
Protestant shirkewiniń kal'vinistik baǵdardaǵı dawamshıları (kal'vinistlar yamasa reformatorlar) Shotlandiya, Gollandiya, Arqa Germaniya, Frantsiya, Angliyada úlken abıray hám tásirge iye edi.
Presviterpanlik. Presviterianlik kal'vinistik shirkewden kelip shıqqan bolıp, (grekshe eń eski) mo''tadil puritanlar bolıp tabıladı. 1592 jılı Shotlandiya parlamenti bul táliymattı tiykarǵı ideologiya dep esaplaw haqqında qarar qabıl etken. Bul jámáát basında jámáát aǵzaları tárepinen saylaǵanı presviter turadı. Jámáátler jergilikli hám mámleket birlespelerine birlesedi. Diniy dástúr júdá jón, sıyınıw waqtında waz aytıladı, birgelesip duwalar oqıladı hám diniy qosıqlar kuylanadi. Presviterning mav'izasi, ayatlardı jırlawdan ibarat. Liturgiya biykar etilgen, basqa aǵıslarda tiykarǵı sıyınıw qosıǵı esaplanǵan «din ramzi» hám «otche nash» o'qilmaydi. Tek dem alıw kúnleri bayram kúni dep esaplanadı.
Presviterianlar diniy táliymatınıń tiykarǵı isenimleri «vestminster» kitabında bayanlaingan. Bul isenimler ortodoksal kalvinizm ruwxında bolıp, dunyadaǵı barlıq adamlardıń gúnakárligi hám táǵdirdiń tolıqlıǵına ıseniwden ibarat.
Presviter jámááti qáwimler saylaǵan presviterlar hám pastorlardan ibarat konsistoriya tárepinen basqarıladı. Presviterchilarning joqarı organı - bas assambleya. Bas assambleya presviteriyalar wákil etip jibergen presviter hám pastorlardan ibarat. Presviterchilarning kóbisi ózleriniń xalıq aralıq shólkemi - «Presviterchilarning shólkemlestirilgen dúzilisine ámel etiwshi Jáhán reformatsiya shirkewleri alyansi»ga a'zo bolıp tabıladı. Usı alyans 1875 jılda islengen.
Házirgi waqıtta Shotlandiya (mámleket shirkewi), Angliya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya hám basqa mámleketlerde presviterchilar bar.
Anglikan shirkewi. Anglikan shirkewi - Angliyanıń mámleket shirkewi 1534 jılda jergilikli katolik shirkewi Rim patshası Genrix vIIIni shirkew baslıǵı dep járiyaladı, yaǵnıy shirkew patsha hákimiyatqa boysındirildi. XvI ásir ortalarına kelip sıyınıwdı anglichan tilinde aparıw engizildi, postlar biykar etildi, pútin hám butlar alıp taslandı, ruxaniylar úylenbesligi májburiy bolmay qaldı. «Mo''tadil yo'l» táliymatı, yaǵnıy Rim katolitsizmi hám protestanizm arasındaǵı ortasha jol qáliplesti. Anglikan diniy táliymatı «Ulıwma sıyınıwlar kitapi»de sáwlelendirilgen bolıp tabıladı. Ol shirkewdiń qutqarıwshılıq kúshi haqqındaǵı katolik isenimleri hám de jeke ıqtıqat arqalı najotga erisiw haqqındaǵı protestant táliymatların ózinde jıynaǵan. Anglikan shirkewinde katolitsizmdagi dástúrler sondayligicha qabıl etilip, odaǵı ierarxiya basqarıw princpıına uqsas tártip engizilgen. Bul tártipke kóre, patsha Anglikan shirkewiniń baslıǵı esaplanadı hám ol yepiskoplarni tayınlaydı. Anglikan shirkewiniń birinshi diniy basshısı Kenterberi arxiepiskopi esaplanadı. Anglikan shirkewi quramına 3 shirkew kiredi. Olar katolitsizmga jaqın turatuǵın joqarı shirkew, puritanizmga hám pietizmga jaqın tómen shirkew, xristian aǵıslarınıń barlıǵın birlestiriwge intiluvchi húkimran aǵıs - keń shirkew. Anglikan shirkewinen rásmiy bóleklengen shirkewler Shotlandiya, Uel's, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya sıyaqlı jámi 16 mámlekette tarqalǵan. 1867 jıldan Anglikan shirkewi óz ǵárezsizligin saqlaǵan halda Anglikan shirkewler birlespeine birlesken. Lambet konferetsiyalari Anglikan shirkewinde konsul'tativ organ esaplanadı.
Baptizm. Protestant táliymatınıń eń kóp sanlı dawamshıları baptistlar bolıp tabıladı. Baptizm (grekshe «suvga cho'ktirish») XvII ásir baslarında payda bolǵan bolıp, házirgi kúnde dúnyanıń 130 mámleketinde óz tárepdarlarına iye. Bul táliymat tárepdarları tek óspirimlarnigina cho'qintirishga júrgizediler. «Hesh kim, atap aytqanda, ata-analar da kisi ushın qandayda bir dinni tańlay almaydı. Kisi dinni sanalı túrde ózi ixtiyor qilmog'i zárúr» degen qaǵıyda baptistlar hám zabur xristianlarining tiykarǵı qaǵıydası bolıp tabıladı. Olarda sıyınıw oǵada ápiwayılastırılgan bolıp, diniy qosıq, sıyınıw hám mav'izadan ibarat. Zabur xristianlari tórtew markanı saqlap qalǵanlar : cho'qintirish, (óspirimler ushın ) awqatlanıw, neke, qol menen silab qoyıw. Bul xristianlar ushın pútin sıylasıq ramzi emes.
Adventistlar háreketi. Adventistlar háreketi (lot.- “keliw”) Amerikada XIX ásirdiń 30 -jılları salmaqli ekonomikalıq krizis (krizis), ulıwma jumıssızlıq dáwirinde payda boldı. Tiykarlawshisi vil'yam Miller (1782-1849 ). Adventistlar bir neshe ǵárezsiz shirkewlerge bólingen bolıp, olardıń eń úlkeni «Jetinshi kún adventistlari» esaplanadi. Olardıń tiykarǵı ideyası Isoning ekinshi bar jerge túsiwi hám insaniyattı shaytan jáne onıń tárepdarlarınan tolıq qutıltırıwı bolıp tabıladı. Olar adamlardı Isoni kútip alıw ushın xosh etika bolıwǵa shaqıradılar. Dindorlardan qarjlarınıń onnan birin shirkew esabına ótkeriwlerin hám úgit-násiyatlaw jumısların úzliksiz aparıwların talap etedi. Iso payǵambardıń ekinshi márte jerge qaytıwı haqqındaǵı boljaw ፄ najot jolıፄ dep esaplanadı.
Házirgi waqıtta batıs hám de arqa shirkewlerdiń basshıları kóp asrli kelispewshiliklerdiń xor-zar aqıbetlerin jónge salıw etiwge intilmoqdalar. Mısalı, 1964 jılı Rim papasi Pavel' vI hám Konstantinopol' patriarxi Afinagor eki shirkew wákilleriniń XI asirde aytqan óz-ara antyodlarini tarqaqlıǵın jónge salıw qılıw ushın birinshi qádem qoydılar.
Bibliya. Bibliya evreylik hám xristianlik dinleri táliymatına kóre, Quday tárepinen jiberilgen, tiykarǵı diniy isenim hám etika nızamların ózinde jıynaǵan múqaddes kitaplar kompleksi bolıp tabıladı.
Ol eki bólekten ibarat : «Áyyemgi Ahd» (Old Testament) hám «Jańa Ahd» (New Testament).
Evrey hám xristian Bibliyalari (Bible) bir-birine uyqas kelmeydi. Evreylerdiń múqaddes kitapı áyyemgi Izrail hám áyyemgi evreylerdiń diniy táliymat hám úrp-ádetleri tiykarında mil. av. XIII asirde jazılǵan bolsa, xristianlarning kitapı eramizǵa shekemdıń baslarında payda boldı. Evreyler xristianlarning kitapın múqaddes kitap retinde tán almaydılar. Xristianlar bolsa evreylerdiń kitapın múqaddes kitap retinde tán aladılar.
Bibliya sózi grek tilinde biblia - “kitap”, “oram” mánislerin ańlatadı. Házirgi Bibliya katolik baspalarında 72, protestant baspalarında 66 kitaptan ibarat. Evreylerdiń taǵı bir diniy deregi Talmudning xabar beriwine qaraǵanda, Áyyemgi Ahdda 24 kitap bolıwı kerek. Áyyemgi evrey tariyxchisi Iosif Flaviyning aytiwina qaraǵanda, 22 kitap bolıwı kerek. Protestantlar hám evreyler, Trident Soboridan keyin (1545-1563) katoliklar da Áyyemgi Ahd quramına 45 kitap kirgizadilar. Bul san menen joqarıda keltirilgen san ortasındaǵı ayırmashılıqtı keyinirek birpara kitaplardıń bir neshe ǵárezsiz kitaplarǵa bolınıp ketkeni menen anıqlama beriw múmkin. Mısalı, «Musoning bes kitapi» aldın bir pútkil bolıp, keyinirek besew ǵárezsiz kitapǵa, «Kishi payǵambarlar kitapi» 12 kitapǵa ajıratıp jiberilgen.
Xristianlar Áyyemgi Ahdni «Ráwiyatlar kitaplari», «Táliymatlar kitaplari»ga, «Payǵambar kitaplari»ga bolıwadı. Olar Jańa Ahdning 27 kitapın sonday klassifikaciya etediler: «Ráwiyatlar kitaplari»ga «Ínjıl» hám «Hawariylar iskerligi» kiredi. «Táliymatlar»ga «Hawariylar xatlari» kiredi, «Payǵambarlar kitaplari»ga «vahy» kitapı kiredi.
Bibliyaning kitapları baplarǵa, baplar bolsa súrelerge bólinedi. Onıń házirgi qabıl etilgen bóliniwi Nenterberiya yepiskopi Stefan Langton (opatı 1228 y.) tárepinen kiritilgen. Ol 1214 jılı lotin tilindegi tekstti baplarǵa bolıp shıqtı jáne bul zat keyinirek evrey hám grek tillerindegi tekstlerge de engizildi. Súreler aldın Santes Panino (v. 1541 y.), keyinirek 1555 jıllarda Robert Et'enlar tárepinen nomerlandi.
Yevangeliya. Ínjıl sózi grekshe «evangelion» sózinen kelip shıqqan bolıp, “súyinshi” mánisin ańlatadı. Ol jaǵdayda adamzattı qutqarıwshı birden-bir Qutqarıwshı esaplanmish Iso Masihning jer júzine jiberilganligi haqqında gúrriń etiledi.
Ínjıl eramizǵa shekemdıń birinshi ásirinde jazılǵan, 27 bólimden ibarat. Ínjıl Iso Masihni kórip, onı jaqınnan bilgen, onıń táliymatın dıqqat penen úyrengen avtorlar tárepinen jazılǵan. Xristianlikda bul avtorlar xudoning ruwxından yoshlanib áyne xudoning buyırǵanıni Ínjılda jazıp qaldırǵanlar dep esaplanadı. Ínjıldıń teksti jazıp tamamlanılǵannan keyin odan kóp nusqa kóshirilip, dúnyanıń hár tárepine tarqatılǵan.
Xristianlikda Jańa Ahd quramına kirgen Ínjıl 4 bólekke bólinedi:
Ínjıldıń dáslepki 4 kitapshası Iso Masihning turmısı hám táliymatına arnalǵan, olar Matto (Matfey), Marko, Luka, Yuhanno (Ioann) aytǵan Múqaddes súyinshi (Yevangelie) dep ataladı. Bul 4 kitap avtorınıń hár biri Iso Masih ózligi hám iskerliginiń bólek qásiyetlerin suwretleydi, tórtewla kitap da Isoning jolı hám qayta tiriliwi menen juwmaqlanadı. Bul Ínjıl súyinshisiniń oraylıq noqatı esaplanadı.
Áziz Hawariylarning iskerligi (Deyaniya svyatix apostolov) atlı kitapchada Iso Masihning bólek tańlaǵan shákirtleri - hawariylarning nasroniylik dinin tarqatıw jolında etken jumısları, sóylewleri, quvilishlari, xristian jámáátleriniń payda bolıwı haqqında gúrriń etiledi.
Pavel, Iakov, Petr, Ioann, Iuda atlı hawariylarning túrli mámleket hám patshahlarga xristianlik dininiń isenimlerin bayanlaıp jibegen xatları da Ínjılda jıynanǵan.
vahy (Otkrovenie) dep atalǵan bul kitap quday tárepinen áwliye Ioannga jiberilgen boljaw esaplanadı. Ol jaǵdayda oxirzamonda júz beretuǵın musibatlar, Iso Masihning dúnyaǵa qaytıwı, Ya'juj-Ma'juj, Shaytan, qıyamet, jánnet hám dozaq suwretlenedi.
Ózbekstanda xristianlik. Házirgi kúnde mámleketimizde bir neshe xristianlik aǵısları iskerlik júrgizedi. Xristianlikning da zardushtiylik, buddizm sıyaqlı Orta Aziya xalıqları tariyxında ayriqsha ornı bar.
Bul dinge sıyınıw Orta Aziyaǵa, atap aytqanda, Ózbekstanǵa eki jol menen kirip kelgen: buǵan bir tárepden xristianlikka shaqırıq etiwshi missionerlarning úgitshilik iskerligi sebep bolsa, ekinshi tárepden, Orta Aziyanıń Rossiya tárepinen basıp alınıwı hám xristian dinine ıqtıqat etiwshi xalıqtıń bul aymaqǵa kóplegen kóship keliwi arqalı asdı. Bul dinni jergilikli xalıq Missionerlar Orta Aziyanıń túrli wálayatlarına eramizǵa shekemdıń III ásirlerdinde kirip kelgenler. Mısalı, 280 jılda Taroz (Merke) shirkewleri qurılıp bolǵan, Samarqandda (310 jıldan ), Marvda (334 jıldan ), Hirotda (430 jıldan ), Xorezmde hám Oraylıq Aziyanıń basqa qalalarında yepiskoplik hám missiyalar dúzilgen. Keyinirek Samarqandda, Marvda (430 jıllar ), Hirotda (658 jıllar ) yepiskoplikdan ibarat diniy aymaqlıq jámáátler, birlespeler bolǵan. Xurasanlıqlar hám sug'diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, buddistlar menen bir qatarda xristianlar da bolǵanlar. Olar Sosoniylar hám Qoraxitoylarga qarawlı jerlerde jasaǵanlar.
Oraylıq Aziya territoriyasida islamdıń tarqalıwı dáwirlerinde islam menen xristianlik ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar, kelispewshilikler keskinlasha basladı. Biraq X asrgacha Samarqand, Xorezm, Tashkent wálayatlarında xristianlarning mákan-jayları bolǵan. Hátte Beruniy jasaǵan dáwirde de (973-1056 ) Marvda pravoslav metropoliyasi bolǵan.
XIX ásirdiń 70-jılları Orta Aziya regionine, pravoslavie menen bir qatarda basqa aǵıslardıń tárepdarları da kirip kela basladı. Olar artınan túrli sektalarga tiyisli dindorlar: mısalı, baptistlar, adventistlar, katoliklar hám basqalar da payda boldı. 1879 jıl 27 martda Rossiya imperatorining arnawlı nızamı daǵaza etilgennen soń, bul process jáne de aktivlesdi. Rossiya armiyası tárepinen birinshi jáhán urısında ásir alınǵan nemis, polyak, eston, shved, Litvalıq, latish hám basqa batıs evropalıq askarlarning Turkiston úlkesine súrgin etiliwi, olar ıqtıqat etetuǵın dinge sıyınıw yamasa aǵımdıń kirip keliwine sebep boldı. Bul, óz gezeginde, evropalıq tutqınlar arasında diniy jámáátler dúziw hám de shirkewler payda bolıwına alıp keldi. Shet elliklerdiń bunday iskerligi asrimizning shama menen 20 -30 jıllarına shekem dawam etdi. XX ásir baslarına kelip Turkiston general-gubernatorligida 6, 03 million musulmanǵa 391 mıń pravoslav tuwrı kelgen yamasa 5340 meshitke 306 shirkew tuwrı kelgen. Bunnan tısqarı ıqtıqat tárepinen 10, 1 mıń pravoslav aǵımına tiyisli bolǵan staroobryadchilar, 8, 2 mıń lyuteranlar, 7, 8 mıń katoliklar, 17, 1 mıńǵa jaqın basqa aǵıslarǵa tiyisli dindorlar hám 26 mıń evrey dinine tiyisli edi.
Pravoslav baǵdarı Ózbekstan aymaǵına Rossiya arqalı kirip kelgen. 1871 jıl 4 mayda Rossiya imperatori tárepinen Tashkentte Turkiston (házirgi waqıtta Orta Aziya hám Tashkent) yeparxiyasini ashıwǵa qarar etildi.
1880-jıllarǵa kelip, Orıs pravoslav shirkewi (RPCH) óziniń jańa sıyınıwxonalari sanın kóbeytiwge háreket etdi. Olardıń kópshiligi Sirdaryo hám Ferǵana wálayatlarında qurıldı.
1916 jıl 16 dekabrde imperator buyrıǵı menen Turkiston kafedral sobori verniydan (házirgi Almati) Tashkent qalasına kóshirildi.
Shirkewler sanı 1930 -jıllarǵa shekem Ózbekstan aymaǵında Orta Aziya regioniniń basqa aymaqlarına salıstırǵanda kóp edi. 1920 -40 -jıllarda Orta Aziya hám Kazaxstanda xristian dinine tiyisli túrli etnik gruppalar kóbeyip bardı. Ekinshi jáhán urısı hám odan keyin Ózbekstanǵa Rossiya, Ukraina, Belarusiya, Moldova hám Baltıqboyı mámleketlerinen kóplegen xalıq evakuatsiya etildi, pravoslaviega ıqtıqat etiwshi xalıqtıń sanı shama menen 1 millionǵa jetti.
1990 jıl 20 iyuldan Orta Aziya hám Tashkent yeparxiyasi yepiskop retinde, 1991 jıl 23 fevraldan baslap arxiepiskop vasiliy Zaxarovich Ikim (ruxaniylıq atı - vladimir) baslıqlıǵında basqarib kelinip atır. Onıń ıqtıyarına Ózbekstandan tısqarı Kirgizstan, Tadjikistan hám Turkmenistan daǵı orıs pravoslav shirkewleri kiredi. Orıs pravoslav shirkewiniń Orta Aziya hám Tashkent yeparxiyasi Ózbekstannıń 11 aymaqlıq strukturasında óziniń sıyınıwxonalari hám oraylıq basqarıw organı hám de diniy oqıw jurtına iye.
Xristianlikning Ózbekstanda tarqalǵan aǵıslarınan biri katolitsizm bolıp tabıladı. Ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, XIX ásir aqırlarında Tashkentte 2300 ge jaqın katoliklar bolǵan. Sol waqıtta rim katoliklari jámáátlerine Yustin Pranaytis basshılıq etken. Tashkentte birinshi katolik shirkewi 1912 jılda qurıla baslanıp, 1917 jılda bitkazilgan. Házirgi kúnde bul jay tariyxıy estelik retinde qayta remontlandi.
Vatikan mámleketi Ózbekstannıń ǵárezsizligin 1992 jıl 1 fevralda tán alıp, sol jıldıń 17 oktyabr kúni diplomatik baylanıslar ornatdı. 1994 jıl 31 oktyabr' kúni Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov Vatikan mámleketiniń nuntsiy elshisi Marian Olesdan Ioann-Pavel II dıń isenim jarlıǵın qabılladı. Sonnan keyin Vatikandıń Tashkent degi elshixonasi rásmiy óz jumısın basladı. M. Olesning rezidenciyası Kazaxstandıń burınǵı paytaxtı Almatida bolǵanlıǵı sebepli Tashkent degi elshixona baslıqlıǵın házirgi waqıtqa shekem K. Kukulka atqarıp kelmokda.
Jurtımızda iskerlik alıp baratırǵan Arman apostol shirkewi eń áyyemgi xristian shirkewlerinen biri bolıp, onıń «Sheshmiadzin» jurnalı hám de arnawlı diniy oqıw jurtı bar. Kilikiya katolikosati, Quddus hám Konstantinopol' patriarxatliklari, AQSH, Qubla Amerika, Evropa, Jaqın, Orta hám Uzaq Shıǵıs daǵı yeparxiya basqarmaları Sheshmiadzin katolikosatiga boysunadı.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, Orta Aziyada armanlar shama menen Ózbekstanda tarqalǵan xristianlikning úsh tiykarǵı baǵdarınan biri protestantizm bolıp tabıladı. Keyingi on jıllıqta jergilikli koreys milletine tiyisli shaxslar arasında protestantizm baǵdarına qızıǵıwshılıq arttı. Buǵan bir tárepden koreyslarning óz úrim-putaqları menen diydar kóriwiw hám basqa maqsetlerde Qubla Kareya, AQSH hám basqa rawajlanǵan mámleketliklerge barıp keliwleri faktor boldı. Shet elden olar málim bir diniy aǵıs tásirine túsip, Ózbekstandaǵı jaqınlarına da usı aǵıs táliymatların targ'ib ete basladılar. Sonıń menen birge, Qubla Kareya hám AQShlik koreys milletine tiyisli shaxslar da úlken materiallıq aqshaǵa iye bolǵan protestantizm baǵdarı oraylarınıń esabına jergilikli koreys milletleri ishinde missionerlik iskerligin alıp bardi.
Ózbekstandaǵı koreys protestant shirkewleriniń derlik barlıǵın pyatidesyatniklik baǵdarıdaǵıları quraydı. Sıyınıw ádetleri protestantizmdagi jónelislerde atqarılatuǵın ámeller kabi bolıp tabıladı. Házir Ózbekstanda pyatidesyatniklik, baptistlik baǵdarı daǵı shirkewler hám de bir ǵana metodistlik baǵdarına tiyisli shirkew iskerlik kórsetip atır.
Rossiyada hám de Orta Aziyada dáslepki adventist missionerlar XIX ásirdiń baslarında payda bolǵanlıǵı haqqında ayırım dereklerde belgilengen. Usı aǵımdıń Tashkent degi birinshi jámááti 1910 jılda shólkemlestirilip, bir jıl ishinde onıń tárepdarları 150 kisige jetken. Jámáát 1912 jılda jasırın jıynalıslar shólkemlestirgenligi sebepli tarqatıp jiberilgen. 1917 jıldan keyin ulıwma sanı 450 adamlıq tárepdarı menen Tashkent qalası, Tashkent wálayatı, Samarqand qalası hám basqa aymaqlarda iskerlik kórsete baslaǵan. Sol dáwir ishinde aǵıs tárepdarları kóbeyip, shirkew basshıları saylandı hám de shólkemlestirilgen jumıslar jolǵa qoyıldı.
Adventistlarning Qublası -arqa birlespesi quramında 1925 jılı Ózbekstanda adventistlarning Orta Aziya basqarıwı dúzildi. Onıń birinshi qurultoyi 1926 jılda ótkerilip, ol jaǵdayda Pútkilittifoq adventistlar birlespesi quramınıń besinshi birlespesi retinde jazıp qoyıldı. 1930 -jıllar aqırına kelip dindorlar hám olar qatarında adventistlar jámáátleri tarqatıp jiberildi hám de táqip astına alınatuǵın boldı. Barlıq baǵdardaǵı jámáátler jasırın iskerlikke ótip ketti.
1976 jıl 26 avgust kúni Tashkentte dáslepki bar adventistlar jámááti mámleket diziminen ótti. Sonıń menen birge, adventistlarning Tashkent, Ferǵana, Samarqand, Surxondaryo hám basqa wálayatlarda rásmiy bolmaǵan jámáátleri tuzila basladı.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, 1967 jılı Tashkentte v. A. Shelkov basshılıǵındaǵı adventist-reformashılar payda bolǵan. Birpara maǵlıwmatlarǵa kóre, olardıń iskerligi házirgi dáwir shekem dawam etip kelip atır. Adventistlar respublikanıń bes aymaqlıq strukturasında 9 shirkewine iye.
Turkiston úlkelikinde dáslepki baptistlar jámááti 1891 jıllarda payda boldı. Tashkent qala basqarması tárepinen 1909 jıl 2 iyulda 60 adamlıq baptist jámáátleri ushın sıyınıw úyi ashıwǵa ruxsat berildi. 1911 jıl oktyabr ayında ፄSamarqand jámáátiፄ tuzildi.
1921 jıldan baslap Turkiston baptistlari arasında qosılıw maqsetinde basqarıw organın saylaw ushın háreket baslandı. Bul basqarıw organı 1922 jılda Tashkent baptistlar qurultoyida Orta Aziya baptistlar birlespesi, keyin Umumrossiya birlespesi quramında Turkiston bólimi tuzildi.
1946 jıldan Ózbekstan aymaǵında Yevangelchi xristian-baptistlar (YEXB) jámááti retinde jazıp qoyıldı, 1948 jıl oktyabr ayınan bolsa T. Pen'kov Pútkilittifoq YEXB sovetiniń Ózbekstandaǵı wákili etip tayınlandi. 1930 -jıllarǵa kelip baptistlarning 6 jámááti rásmiy jazıp qoyıldı. 1958 jılǵa kelip Ózbekstanda baptistlar sanı eki mıń kisin quradı. Sol dáwir ishinde rásmiy bolmaǵan 32 jámáát iskerlik kórsetken.
1964 jılda bul jámáátler rásmiy bolmaǵan Orta Aziya Yevangelchi xristian baptistlar shirkewleri keńesi orayın tuzdilar, keyinirek «Aziya qublası boyınsha baptist biradarlar keńesi» dep at berildi. 1992 jıl noyabr ayında Moskvada bolıp ótken baptistlarning 1-qurultoyida Yevangelchi xristian baptistlar birlespesi federatsiyasi Yevro-Aziya YEXB birlespesi atına ózgertirildi. YEXBIF respublikanıń 8 aymaqlıq strukturasında óziniń shirkewlerine hám de oraylıq basqarıw organına iye.
Ózbekstanda iskerlik kórsetip atırǵan Tolıq Ínjıl xristianlarining (Pyatidesyatniklik) asrimiz 20 -jılları aqırlarında Tashkent qalasında birinshi jámáátleri tuzildi. 30 -jıllarǵa kelip olardıń sanı 950 kisige jetti. Olar shólkem retinde belgilengenler etilmegen bolsalar -de, Tashkent jámááti oraylıq orın tutdi. 1945 jılǵa kelip baptistlar hám pyatidesyatniklar qosılıwǵa qarar etdiler, lekin bul jumıs tolıq ámelge aspay qaldı. Usı shólkem 1992 jıldan baslap rásmiy iskerlik kórsetip kelip atır.
Respublikamızda ámeldegi bolǵan lyuteranchilik - lyuteranlar shirkewleri tárepinen tán alıw etilgen táliymat bolıp tabıladı. Ol protestantizmdagi eń iri jónelislerden biri esaplanıp, tárepdarları shama menen 75 million kisin quraydı. Lyuteranlar diniy táliymatı XvI asirde Evropa Reformatsiyasida M. Lyuter jáne onıń tárepdarları, birinshi náwbette, Melanxtonning kúsh-ǵayratı menen payda boldı.
1989 jıldan baslap Rossiya, Ukraina, Qozog'icton hám Orta Aziyadaǵı Yevangelchi-lyuteranlar shirkewi quramına birlestirilib jazıp qoyıldı. Házirgi waqıtqa shekem onıń basshısı Georg-Fridrix-Karl Krechmar esaplanadı. Lyuteranlarning joqarı huqıqıy organı Bas sinod bolıp tabıladı.
Usı shirkew MDH mámleketlerinde 5 yeparxiyaga bólingen bolıp, onıń orayları Moskva, Omsk, Odessa, Almati hám de Tashkentte jaylasqan.
Yevangelchi-lyuteranlar Ózbekstan aymaǵında 1877 jıldan berli iskerlik kórsetip kelip atır. 1884 jıldan lyuteranlar sıyınıwların rásmiy ámelge asırǵanlar. 1890 jılda arxitektor A. L. Benua baslıqlıǵında baslanǵan shirkew qurılısı 1896 jıldıń dekabr' ayına kelip aqırılandi.
Ózbekstanda taǵı bir shirkew Novoapostollik shirkewi bolıp, ol xristian dininiń protestantlik baǵdarına tiyisli aǵım bolıp tabıladı. Novoapostol shirkewi Ózbekstandaǵı iskerligin 1992 jıldan baslaǵan bolıp, Tashkent, Samarqand, Buxara hám Navaiy qalalarında dizimnen ótken. Ózbekstandaǵı Novoapostol shirkewleri Berlin-Brandenburg okrugi ıqtıyarında bolıp tabıladı. Onıń apostol-prezidenti Frits Shreder.
Ózbekstanda «Iegova gúwalari» protestant baǵdarı daǵı diniy shólkem de xızmet kórsetip atır. Usı diniy sektaga 1870 jılda amerikalıq isbilermen CH. T. Rassel' tárepinen tiykar salınǵan. Sektaning orayı Bruklin qalası Akioda jaylasqan hám 15 aǵzadan ibarat bolǵan «Baslıq korporatsiya»gagina boysunadılar.
Ayırım derekler Orta Aziyada Iegova gúwalarınıń XX ásirdiń 40 -yillapida payda bolǵanlıǵın ańlatadı. Sol dáwirde olar ózlerin «kanalistlar» dep atab kelgenler.
Iegova gúwaları atı retinde Ózbekstanda 1994 jıldan Tashkent hám de Ferǵana wálayatlarında rásmiy dizimnen ótti. 1998 jıl jańa tahrirdagi «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi Nızam qabıl etilgeninen keyin qayta dizimnen ótiw ushın respublikanıń 3 aymaqlıq strukturası daǵı shólkemleri hújjetlerin orınlardaǵı ádillik bólimlerine tapsırǵan.