Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash

Rejalashtirish – «kelajakning ongli tafakkuri».
Rejalashtirish (keng ma’noda) – «mazmunan bo’lajak voqealarni aniqlash bo’yicha qarorlar qabul qilishni tizimli tayyorlash asosida boshqaruv qarorlarini shakllantirishdir».
Rejalashtirish – «oldindan sezib qabul qilingan qaror», ya’ni rejalashtirish deganda shunday yechim tushuniladiki, u (qaror qabul qilishga muvofiq keluvchi axborot jarayoni bilan bir qatorda) vaqt jihatdan konyunkturali voqealar yuzaga kelishidan oldin ishlab chiqiladi.
Rejalashtirishni «aslida tafakkurning aqliy bashorati va ta’kidlar kelajak faoliyatini ko’zda tutadigan tafakkur jarayoni sifatida», - deb ta’riflash mumkin.
Rejalashtirish – bu vazifani sifatli va sonli tasvirlash, natijaviy imkoniyatlarni belgilash va ularga erishish yo’llarini aniqlashdir.
Rejalashtirish – kelajak muammolarini bilish va hal etishning tizimli, uslubiy (metodik) jarayoni.
Nihoyat, rejalashtirish – iqtisodiyotga rahbarlik qilishning o’zagidir. Rejalar esa davlat iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning asosiy qurolidir.
Rejalashtirishning ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim masalalariga oid davlat va hukumat ko’rsatmalarini, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot rejalari yordamida aniq topshiriqlarga va amaliy ishlarga aylantiradi. Uzoq muddatli, ya’ni uch yillik, besh yillik va o’n yillik rejalarda davlatning iqtisodiy strategiyasi jamlangan holda ifodalanadi. Yillik rejada, odatda, xo’jalik vazifalarini hal etishning eng samarali taktikasi nazarda tutiladi.
Rejalashtirish faoliyatlarda, ya’ni amalda muayyan uyg’unlik va muvofiqlikni ta’minlaydi, ishlab chiqarish taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlarini aniqlaydi, raqobat, bellashuv sharoitida umuman iqtisodiyotning, xususan sanoatning omon (sog’) qolishiga imkoniyat, qulaylik yaratadi. Aynan rejalashtirish tufayli tarmoq idoralari mahsulotning u yoki bu turini ishlab chiqarish, o’z vaqtida resurslar bilan ta’minlash vazifasini hal etadilar. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotish kanallari va usullarini aniqlaydilar. Bundan tashqari, rejalashtirish ishlab chiqarish rezervlaridan, raqobatning afzalliklaridan, iqtisodiyotdagi yangi tendensiyalar ya’ni mayl va g’oyalarni kuzatish imkoniyatini yaratib beradi, faoliyatning nozik va zaif tomonlari ta’sirini susaytirish, bo’lishi mumkin xatolarning oldini olish va xavf-xatarni kamaytirish imkonini beradi.
Rejalashtirish obyektiv iqtisodiy qonunlardan ongli ravishda foydalanishni taqozo etadi. Rejali xo’jalik yuritish imkoniyati va zaruratining o’zi har bir jamiyatda iqtisodiyotni rejali va mutanosib rivojlantirish qonunining amal qilishini taqozo etadi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat rejali rivojlanish qonuni, balki bir qator boshqa qonunlar, jumladan, qiymat qonuni, talab va taklif qonuni, vaqtni tejash, mehnatga qarab taqsimlash qonunlari harakatda bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida umumdavlat strategiyasining, jumladan, umumdavlat rejasining «falsafasi» masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu «falsafa» O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muhim sohalari va maqsadlarini, tarkibiy va investitsiya siyosati, fan-texnika taraqqiyotining yo’nalishlarini, ilmiy, ma’naviy va ma’rifiy salohiyatini ko’tarish, mamlakat mudofaa qobiliyatini saqlab turish vazifalarini belgilab beradi.
Bozor iqtisodiyotining barcha imkoniyatlari erkin reja asosida amalga oshiriladi. Demak, rejalashtirish qanchalik erkin va mukammal bo’lsa, mustaqillikning afzalliklari, istiqlolning samarasi shunchalik to’liqroq ko’zga tashlanadi, shundagina jamiyat o’z ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etadi. Ana shundagina rejalashtirish iqtisodiyotning barcha sohalarini, jumladan, sanoatni tashkiliy ravishda va tartibli rivojlanishiga imkon yaratadi.
Rejalashtirish mutlaqo ilmiy asosda tuziladi va u jamiyat taraqqiyotini, jumladan, sanoat taraqqiyotining amaliyotini doimo umumlashtirib borishni, fan va texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanishni talab qiladi. Sanoatga rejali rahbarlik qilish voqealarni oldindan ko’rish demakdir. Voqealarni, hodisalarni, bo’lajak faoliyatni oldindan ko’rish jamiyat iqtisodiy qonunlarini bilib olishga asoslanadi va jamiyat moddiy va ma’naviy hayoti rivojining yetilgan talablariga suyanadi.
Iqtisodiy qonunlarning mohiyati, mazmuni va boshqa tomonlarini bilib olish iqtisodiy jarayonlar mohiyatini o’qib olishga, taraqqiyotning ilg’or tendensiyalarini hali ular kurtak holida bo’lganidayoq aniqlab olishga, iqtisodiy taraqqiyot jarayonini ilmiy asosda oldindan ko’ra olishga, uni mustaqil, buyuk davlat qurish manfaatlari uchun reja asosida yo’lga solishga yordam beradi.
Rejalashtirish nazariyasida rejalashtirishning turlari, bosqichlari, maqsadlari, vazifalari, tizimlari degan tushunchalar mavjud.
Rejalashtirishning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:

• 
  munosabatdor kattaliklar bo’yicha rejalashtirish;
  
• 
  muvofiqlashtirish shakllari bo’yicha rejalashtirish;
  
• 
  moslashuv (adaptatsiya) shakliga ko’ra rejalashtirish.
  

Rejalashtirish turlarini bir qator belgilar bo’yicha tasniflash mumkin. Masalan, rejalashtirishning birinchi eng muhim turi bo’lgan munosabatdor kattaliklar bo’yicha rejalashtirish turining belgilariga quyidagilar kiradi:

• 
  zamon (vaqt) ko’lami (qisqa muddatli, o’rtacha muddatli, uzoq muddatli rejalashtirish);
  
• 
  funksional bo’lim (ishlab chiqarishni, sotishni, saqlashni, ta’minotni, moliyani, investitsiyani rejalashtirish);
  
• 
  boshqaruv iyeraraxiyasi (rahbariyat iyerarxiyasi);
  
• 
  rejalash iyeraraxiyasi (strategik, ya’ni oliy; taktik, ya’ni o’rta; operativ, ya’ni past darajadagi rejalashtirish).
  

Agar rejalashtirish jarayonini boshdan oyoq ko’rib chiqilsa, unda ayrim bosqichlarni ajratish mumkin. Ularga quyidagilar kiradi:

• 
  maqsadlarni ifodalash, ya’ni ishlab chiqish;
  
• 
  muammolarni qo’yish;
  
• 
  muqobil variantlarni izlash va tanlash;
  
• 
  taxmin qilish;
  
• 
  baholash va qarorlar qabul qilish.
  

Sanoatni rejalashtirishdan ko’zlangan oliy maqsad sanoat ishlab chiqarishining faoliyati asosida avvaldan fikran o’ylangan bo’lg’usi natijani aniqlash va bu natijaga erishish uchun tegishli chora-tadbirlarni belgilashdan iborat bo’ladi. Shu sababli rejalashtirish jarayonining birinchi bosqichi maqsadlarni ifoodalashdan iborat bo’ladi.
Maqsadlarni ifodalashning alohida vazifalari quyidagilardan iborat:
maqsadlarni izlash, maqsadlarni aniqlash, maqsadlarni tarkiblash; maqsadlarni amalga oshirish, maqsadlarni tanlash.
Ushbu nazariyadan kelib chiqib, sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishning asosiy vazifalarini quyidagicha izohlash mumkin:

• 
  eng avvalo, maqsadni qo’yish;
  
• 
  sanoat ishlab chiqarishining xilma-xil faoliyatini, ayniqsa iqtisodiyot va aholi uchun zarur bo’lgan yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar tayyorlashning ijtimoy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab berish;
  
• 
  zaruriy moddiy-texnik bazani shakllantirish;
  
• 
  moliyalash manbalarini aniqlash va ijobiy pirovard natijaga erishish.
  

Mustaqillik yillarida rejalashtirish sohasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Lekin shuni aytish kerakki, iqtisodiyotning rejali, mutanosib rivojlanish qonuniyati talablariga to’la javob beradigan darajaga erishilgani yo’q. Yaqin o’tmishda rejalashtirishda bir talay xatolarga yo’l qo’yilganini, murakkab xo’jalik muammolarini hal etishga o’ylamay-netmay tavakkalchilik bilan qaralganligini hamma yaxshi biladi.
Milliy iqtisodiyot va uning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoat ishlab chiqarishning uzoq davrga mo’ljallangan rivojini belgilash uchun boshqaruvning eng muhim funksiyalaridan biri bo’lgan prognozlash alohida e’tibor berishni talab qiladi. Shu munosabat bilan bu kategoriyaning mohiyati va ahamiyati, mazmuni va turlari, usullari va vazifalarini yaxshi bilish kerak.
Eng avvalo, shuni qayd etish kerakki, ijtimoiy hayot kelajakni oldindan ko’rishsiz va uning istiqbolini bashorat qilmasdan mumkin emas. Shu sababli keyingi vaqtda bashorat qilish iqtisodiyotning optimal faoliyat ko’rsatishining eng zaruriy shartiga aylanmoqda. Istiqbolni boshqaruvning juda murakkab jarayonida bashorat qilish ishlab chiqarishning ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot yo’llarini oldindan ko’rish vazifasini bajaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bashorat qilish jamiyat rivoji, shu jumladan, moddiy ishlab chiqarishning eng muhim sohasi bo’lgan sanoat rivojining kelajakda amalga oshishi mumkin bo’lgan maqsadlarini va ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni aniqlash, iqtisodiy va texnikaviy siyosatning uzoq va o’rta muddatli yo’nalishlarining eng ehtimolga yaqin iqtisodiy samarali variantlarini qidirib topish uchun zarur.
Prognoz, ya’ni bashorat deganda real obyektning kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan ahvoli, uni amalga oshirishning alternativ, ya’ni muqobil (mumkin bo’lgan qarama-qarshi ikki holdan birini tanlab olish zarurati) yo’llarini va muddati to’g’risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohaza tushuniladi. Qisqacha qilib aytganda, oldindan qilingan xulosadir.
Prognozlash, ya’ni bashorat qilish deganda kelajakni ko’rish, mo’ljal qilish va oldindan aytib berish jarayoni tushuniladi. Faqat mavjud dalillar, ma’lumotlar va aniq raqamlar asosida voqea yoki hodisaning qanday bo’lishi, rivojlanishi va oqibatini oldindan aytib berish, ya’ni bashorat qilish mumkin.
Bashorat qilishning bir qancha yo’llari mavjud bo’lib, ulardan eng asosiylariga iqtisodiy va ijtimoiy bashorat qilish kiradi. Ularni bir-biridan shartli ajratish mumkin, chunki bashorat qilishning maqsadi va vazifasi bir hodisa yoki voqeaning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatlari bilan bog’liq, bir tanganing ikki tomonidir.
Bashorat qilishning maqsadi real obyektning kelajakda fikran o’ylangan natijasini ta’minlashdan iborat. Hodisa va voqealar fikriy modelining natijasiga erishish.
Bashorat qilishning vazifasi esa bu jarayonning oldida turgan maqsadga erishish uchun bir qator ishlarni bajarishdan iborat.