Sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish

Xo’jalik muomalalari natijasida xo’jalik mablag’lari, ya’ni aktivlar hamda ularning tashkil topish manbalari, ya’ni majburiyatlar va qo’yilmalar o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlarni yozish uchun 2 yoqlama yozuvda quyidagi qonunga bo’ysuniladi.

Schetlar	Yozuv	Schetning tomoni
Aktivlar	Ko’payishi Kamayishi	Debet Kredit
Majburiyatlar	Ko’payishi Kamayishi	Kredit Debet
Qo’yilmalar	Ko’payishi Kamayishi	Kredit Debet

Agar balans tenglikka yuqorida ko’rsatilgan qonunni tatbiq etsak, quyidagicha yozuvlar amalga oshiriladi:

Tenglik	Aktivlar	Majburiyatlar	Qo’yilmalar
Moddaning ko’payishi	Debet	Kredit	Kredit
Moddaning kamayishi	Kredit	Debet	Debet

Aktivlar═ Majburiyatlar + Qo’yilmalar

Demak, schotlarga nisbatan yuqoridagi qonun quyidagicha harakat qiladi:

Aktivlarni hisobga oluvchi schetlar
Debet Kredit

Kamayishi -

Ko’payishi
+


Majburiyatlarni hisobga
oluvchi schetlar
Debet Kredit

Ko’payishi +

Kamayishi
-


Qo’yilmalar (kapital) ni hisobga
oluvchi schetlar
Debet Kredit

Ko’payishi +

Kamayishi
-

Buxgalteriya hisobi schyotlarining ularning tayinlanishiga ko’ra tartibga solingan ro’yxati schyotlar rejasi deyiladi.
O’zbekiston Respublikasida harakat qilayotgan schyotlar rejasi olti qism va uning tarkibida bo’lgan to’qqiz bo’limdan iborat. Ularning 1-8 bo’limlari balans tuzilishiga, 9-bo’limi esa moliyaviy natijalar to’ьrisidagi hisobot tuzilishiga mos ravishda joylashtirilgan. Quyidagi jadvalda yangi schyotlar rejasining tuzilishi keltirilgan:
21-Buxgalteriya hisobi milliy standartiga binoan
SCHYoTLAR REJASINING TUZILISHI

Qism va bo’limlar raqami	Qism va bo’limlar nomi	Schyotlar raqami
I qism	Uzoq muddatli aktivlar
1-bo’lim	Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlar	0110-0990
II qism	Joriy aktivlar
2-bo’lim	Tovar-moddiy zahiralar	1010-2990
3-bo’lim	Kelgusi davr xarajatlari va muddati uzaytirilgan xarajatlarning joriy qismi	3110-3290
4-bo’lim	Olinadigan schyotlar joriy qismi	4010-4910
5-bo’lim	Pul mablag’lari, joriy investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar	5010-5910
III qism	Majburiyatlar
6-bo’lim	Joriy majburiyatlar	6010-6990
7-bo’lim	Uzoq muddatli majburiyatlar	7010-7920
IV qism	Xususiy kapital
8-bo’lim	Kapital, foyda va zahiralar	8310-8910
V qism	Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi
9-bo’lim	Daromadlar va xarajatlar	9010-9910
VI qism	Balansdan tashqari schyotlar	001-014

Schyotlar rejasidagi schyotlar hisobot tuzishdagi vazifasiga ko’ra ikki turga bo’linadi: doimiy schyotlar va vaqtinchalik (tranzit) schyotlar.

Doimiy schyotlar 01-guruh schyotlaridan boshlab 89-guruh schyotlarigacha qamrab oladi. Ularning doimiy deyilishiga sabab shundaki, ularning oxirgi qoldiqlari keyingi hisobot davriga boshlang’ich qoldiq sifatida o’tkaziladi va buxgalteriya balansida o’z aksini topadi.
Vaqtinchalik schyotlar esa faqat bir hisobot davriga ochiladi va hisobot davrining oxirida yopiladi. Ular hisobot davrining moliyaviy natijalarini aniqlash uchungina ishlatilib, ularda yil oxiriga qoldiq qolmaydi. Yil oxirida ularni yopib yuborish orqali ulardagi qoldiqlar yo’qotiladi. Buning uchun barcha vaqtinchalik schyotlar, ya’ni 9-bo’limdagi schyotlarning debet yoki kredit qoldiqlari “Yakuniy moliyaviy natija” nomli schyotda umumlashtiriladi. Aynan mana shu schyotda daromadlar bilan xarajatlar solishitirilib, moliyaviy natija foyda yoki zarar ekanligi aniqlanadi. Aniqlangan summa doimiy schyot hisoblangan “Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotiga olib o’tiladi hamda balansda o’z aksini topadi.

6. 
   Buxgalteriya balansi to’g’risida tushuncha. Balansning tuzilishi va uning moddalari. Balansni o’qish tartibi. Xo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar. Hisob siyosati
   

Balans so’zi, bu muvozanat, ikki tomonning tengligi ma’nosini bildiradi. Buxgalteriya hisobida mablag’lar harakati bo’yicha joylanishi va tashkil topish manbalari bo’yicha ma’lumotlarni umumlashtirish maqsadida balans tuziladi.

Buxgalteriya balansi yordamida xo’jalik sub’ekti tasarrufida bo’lgan mablag’lar harakati ikki jihat bilan, ya’ni mablag’larni joylanishi va ularni tashkil topish manbalari bilan taqqoslangan holda o’rganiladi. Buxgalteriya balansi ikki tomondan iborat bo’lib, uning chap tomoni aktiv, o’ng tomoni esa passiv deb aytiladi. Buxgalteriya balansining tuzilishini quyidagi sxemada ko’rish mumkin.