Sanoat korxonasi foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi
Download 53.5 Kb.
|
|
Kirish SANOAT KORXONASI FOYDASINING TAQSIMLANISHI VA ISHLATILISHI SANOAT KORXONALARINING TO‘LOV QOBILIYATINI OSHIRISH MUAMMOLARI SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOTLAR ISHLAB CHIQARISH RAQOBOTBARDOSHLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI SANOATDA KORPORATIV BOSHQARUV TIZIMINI KENG JORIY QILISH MUAMMOLARI Xulosa Kirish
1. SANOAT KORXONASI FOYDASINING TAQSIMLANISHI VA ISHLATILISHI Yillik daromad tushunchasi Yillik daromad sof daromadga qaraganda kengroq tushuncha. Aslida u yillik daromad tushunchasiga yaqin. Bu kompaniyaning bir yil ichida o'z mijozlariga tovar va xizmatlarni sotishdan oladigan pul miqdorini anglatadi. Daromad har doim sof foydadan kattaroqdir, chunki ishlab chiqarish va sotish jarayonida kompaniya tomonidan qilingan barcha xarajatlarni o'z ichiga oladi. Yillik daromad manbalari tovarlarni sotishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan, investitsiya yoki moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar bo'lishi mumkin. Belgilangan qiymat asosiy faoliyatdan olingan daromadga tegishli, chunki u korxona mavjudligining ma'nosini belgilaydigan kishi. Yillik daromad miqdori kompaniya tomonidan amalga oshiriladigan assortiment, sotish, narxlar va marketing siyosati samaradorligiga bog'liq. Soliqlarni olib tashlagan daromad iste'mol va investitsiya maqsadlarida ishlatilishi mumkin. Iste'mol fondi ish haqi va boshqa to'lovlarga yo'naltiriladi. Investitsiya jamg'armasi kompaniyani rivojlantirish va uning faoliyatini diversifikatsiya qilish manbai bo'lib xizmat qiladi. Foyda miqdorini hisoblash operatsion tahlilning muhim tarkibiy qismidir, ayniqsa bir nechta mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarda. Ularning qaysi biri maksimal daromad keltirishini baholash uchun marjni aniqlash kerak foyda har biriga. Ko'rsatmalar Margin foyda kompaniyaning sof foydasining umumiy miqdorini va doimiy ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash miqdorini aks ettiradi. Ruxsat etilgan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog'liq emas, balki to'g'ridan-to'g'ri vaqtga bog'liq. Bunga, masalan, binolarning ijarasi va xavfsizligi, soliq to'lovlari va boshqalar kiradi. Shunday qilib, hisoblash formulasi quyidagicha ko'rinadi: MP \u003d CP - Zper, bu erda MP marginal hisoblanadi foyda, Pe - toza foyda, Zper - o'zgaruvchan xarajatlar. Ishlab chiqarish hajmi qanchalik katta bo'lsa, birlik uchun doimiy xarajatlarning ulushi shunchalik kichik bo'ladi va aksincha. Bu, o'z navbatida, tannarxga ta'sir qiladi, kamayadi yoki ko'payadi. Tovarlar birligining tannarxi sotishdan tushadigan mablag 'xarajatlarni deyarli qoplamaydigan darajada bo'lgan fizik hajm zararsizlanish nuqtasi deb ataladi. Bu aniq formuladan kelib chiqmaydi, ammo marginal foyda qiymati to'g'ridan-to'g'ri narxga, aniqrog'i, xom ashyoni sotib olish va tayyor mahsulotni sotish narxidagi farqga bog'liq. Shunday qilib, potentsial foydani oshirishning ikki yo'li mavjud: arzonroq materiallar sotib olish, ishlab chiqarishni kengaytirish yoki marjani oshirish. Har qanday tadbirkor ushbu ikki usulni jozibali deb biladi, ammo uni real bozorda qilish oson emas. Birinchidan, bozorda narx raqobati mavjud bo'lib, u ma'lum bir nişada marginal narxni belgilaydi, narxni ko'tarib bo'lmaydi. Bundan tashqari, davlat ma'lum chegaralarni belgilaydi, ayniqsa, eng zarur narsalar haqida gap ketganda. Ikkinchidan, arzon materiallar tufayli mahsulotlar sifati ham pasayadi, demak, ertami-kechmi talab kamayadi, shunda savdo hajmi prognozlarga to'g'ri kelmaydi. Bunday holda, ikkita yo'l bo'lishi mumkin: mahsulotni boshqasiga almashtirish (tor yo'naltirilgan korxonalar uchun) yoki bir nechta narsalardan qaysi biri eng yaxshi sotilishini hisoblash va unga barcha ishlab chiqarish kuchlarini jamlash. Har bir mahsulot uchun foyda marjining ulushini hisoblash kerak. Qaysi biri firma daromadiga ko'proq hissa qo'shishini ko'ring. Qabul qilingan ma'lumotlarga asoslanib, tovarlarning ustuvor guruhini tashkil etish lozim. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o‘z faoliyati natijalaridan ko‘proq daromad olishga harakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat o‘zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi. Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bog‘liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushushini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish bo’yicha hhxarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishщdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga oshiriladilar. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi: - moddiy xarajatlar; - asosiy fondlar amortizasiyasi; - mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar; - ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar; - boshqa xarajatlar; Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarning eng katta qismi bo’lib, umumiy xarajatlarning 60-80 foizini tashkil qilish mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga quydagilarni qamrab oladi: - xomashyo va materiallar xarajatlari; - texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va energiya; - xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar; - sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari; - mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar; - boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari; - xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetning eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya uskunalari va maxsus kiyim – bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati; - tabiy xomashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar; - ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan yo’qotishlar; - tabiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar. Amortizasiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi xarajatlarining yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizasiyasi va uning indeksasiyasini kiritish mumkin. Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar – korxonalarning asosiy ishlab chiqarish personali mehnatga haq to’lashga sarflanadigan xarajatlar bo’lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofatlar, rag’batlantiruvchi va kompensasiya to’lovlari, jumladan, konunchilikda belgilangan me’yoriylar chegarasida narxlarning o’sishi va indeksasiya uchun to’lovlar, shuningdek, korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind bo’lgan ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi. Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan: - amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar asosida to’lanuvchi ish haqi; - xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati; - ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beruvchi mukofot va boshqa to’lovlar; - qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va xokozalar qiymati; - Har yillik mehnat va o’quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to’lovlar; - korxonalarni tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo’shatilgan xodimlarga to’lanuvchi mablag’lar. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlarga (nafaqa fondi, ijtimoiy sug’urta fonda, bandlik fonda va xokozo) ajratiluvchi mablag’larni anglatadi. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar – qonunchilikda belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlarga o’tkazuvchi to’lovlar va soliqlar, yo’l qo’yish mumkin bo’lgan miqdordagi chiqindilar uchun to’lovlar, korxona mulkini majburiy sug’urtalash; rasionalizatorlik takliflari uchun mukofatlar, qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo’yicha to’lovlar, mahsulotni sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga haq to’lash; qonunchilikda belgilangan me’yorlar bo’yicha xizmat sarflariga haq to’lash, yog’inga qarshi kurash va qo’riqlash muassasalariga haq to’lash, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, hisoblash markazlari, binklar xizmatiga haq to’lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq to’lash; nomoddiy aktivlarning eskirish va hokozalar. 2. SANOAT KORXONALARINING TO‘LOV QOBILIYATINI OSHIRISH MUAMMOLARI 2021 yilda sanoat mahsulotlarining o‘sish sur'ati 107,8 foizni tashkil etishi mo‘ljallangan (qo‘shilgan qiymatda 106,4 foiz). Shu jumladan, ushbu chorakda bu ko‘rsatkich 106,2 foizni tashkil etishi zarur. Bu maqsadda, o‘tgan yili 161 yangi yirik hamda hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari doirasida 7 mingdan ziyod sanoat ishlab chiqarish quvvatlari barpo etilgan. Bundan tashqari mamlakatimizning valyuta siyosatini erkinlashtirilishi o‘zining ijobiy samarasini bermoqda. Shu bilan birgalikda joriy yilning hisobot davrida statistika organlarining ma'lumotlariga ko‘ra, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish xajmi 14452,1 milliard so‘mni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga nisbatan 112,9 foizga o‘sdi (yanvar oyi yakuni). Ammo, 119 ta yirik sanoat korxonalari tomonidan mahsulot ishlab chiqarish hajmi oldingi yilning mos davriga nisbatan qariyb 447 milliard so‘mga kamaygan. Xususan, “O‘zpaxtasanoat” AJ - 17 korxona 32,4 milliard so‘mga, “O‘zbekneftegaz” AJ (17 ta korxona, qariyb 58 milliard so‘m), “O‘zvinprom-xolding” XK (12 ta, qariyb 12 milliard so‘m) va “O‘zpaxtayog‘” (11 ta, 32,5 milliard so‘m) ishlab chiqarish xajmlarini kamaytirishga yo‘l qo‘ygan. Shuningdek, Respublika tasarrufidagi "Xorazm shakar" QK - 79,7 milliard so‘m, "Angren shakar" YOAJ - 67,1 milliard so‘mga ishlab chiqarish hajmini kamaytirgan. Hududlar kesimida tahlil qilinganda, Toshkent shahrida "Choy qadoqlash fabrikasi" YOAJ - 50,2 milliard so‘m, "Ko‘kcha tekstil" YOAJ - 14,5 milliard so‘mga, "O‘zneftegazinformatika" AJ - 1,3 milliard so‘m, Farg‘ona viloyatida "Kuvasoyshifer" AJ - 2,6 milliard so‘m, Toshkent viloyatida "Luka tekstil" YOAJ korxonlari - qariyb 712 million so‘mga ishlab chiqarish mahsulotlari xajmini kamaytirib yuborgan. Hisobot davrida mamlakatimiz bo‘yicha iste'mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 7,1 foizga o‘sgan bo‘lsada, oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarish xajmi 6,6 foizga kamaygan. Joylardagi mahalliy davlat hokimiyati organlari xalqimizni rozi qilishga yo‘naltirilgan islohotlarni jadal olib bormaganliklari ayrim hududlarda, jumladan Navoiy (98,2 foiz), Buxoro (98,9 foiz), Namangan (99,5 foiz) viloyatlarida va Toshkent shahrida (99,5 foiz) iste'mol tovarlarini oldingi yilning mos davriga nisbatan kam ishlab chiqarilishida o‘z ta'sirini ko‘rsatdi. Bunday holat tarmoq va hududiy rahbarlar tomonidan mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanmayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa bu borada buyurtmalar portfelini o‘z vaqtida ishonchli ravishda shakllantirilmaganligi, aylanma mablag‘lar talab darajasiga javob bermasligi, umuman olganda raqobatbardoshlik darajasi e'tibordan chiqganligi natijasida yuzaga kelgan. Bu esa sanoat tarmoqlari va korxona rahbarlarining o‘z ish faoliyatlarini birinchi chorak yakuniga qadar tanqidiy ko‘z bilan qayta ko‘rib chiqib, eng avvalo eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirishga, inflyatsiya darajasini jilovlashga, aholiga munosib turmush tarzini yaratishga qaratishlarini talab etmoqda. To'lov qobiliyati va likvidligi korxonaning moliyaviy-xo'jalik faoliyatining eng muhim belgilaridir. Likvidlik (lotincha likvidus - oquvchi, likvidlik) korxona aktivlari (qiymatlari)ning o'ziga xos xususiyati bo'lib, ularni bozorga mos keladigan narxda qisqa vaqt ichida realizatsiya qilish qobiliyatini bildiradi. Darhaqiqat, likvid degani tezda naqd pulga aylanadi. To'lov qobiliyatini baholash joriy aktivlarning likvidligi xususiyatlari asosida amalga oshiriladi, ya'ni. ularni naqd pulga aylantirish uchun ketadigan vaqt. To'lov qobiliyati va likvidlik tushunchalari juda yaqin, ammo ikkinchisi ko'proq imkoniyatlarga ega. To'lov qobiliyati balansning likvidlik darajasiga bog'liq. Bundan tashqari, likvidlik nafaqat hisob-kitoblarning hozirgi holatini, balki istiqbollarini ham tavsiflaydi. Buxgalteriya balansining likvidligini tahlil qilish likvidlikning pasayish darajasi bo'yicha guruhlangan aktiv aktivlarini to'lash darajasi bo'yicha guruhlangan majburiyatning qisqa muddatli majburiyatlari bilan taqqoslashdan iborat. Shunday qilib, likvidlik - bu aktivlarni naqd pulga aylantirish qobiliyati va likvidlik darajasi ushbu transformatsiyani amalga oshirish mumkin bo'lgan davrning uzunligi bilan belgilanadi. Likvid fondlarning eng harakatchan qismi pul va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalardir. Ikkinchi guruhga tayyor mahsulotlar, jo'natilgan mahsulotlar va debitorlik qarzlari kiradi. Aylanma mablag'larning ushbu guruhining likvidligi mahsulotlarni jo'natishning o'z vaqtida bajarilishi, bank hujjatlarining rasmiylashtirilishi, banklarda to'lov hujjatlarining tezligi, mahsulotga bo'lgan talab, ularning raqobatbardoshligi, xaridorlarning to'lov qobiliyati, to'lov shakllari va boshqalarga bog'liq. . Transformatsiya uchun sezilarli darajada ko'proq vaqt talab etiladi ishlab chiqarish zaxiralari va tugallanmagan ishlab chiqarish tayyor mahsulotga, keyin esa naqd pulga aylanadi. Shuning uchun ular uchinchi guruhga tayinlanadi. Shunga ko'ra, korxonaning to'lov majburiyatlari ham uch guruhga bo'linadi: 1) to'lash muddati allaqachon kelgan qarz; 2) yaqin kelajakda to'lanishi kerak bo'lgan qarz; 3) uzoq muddatli qarz. Korxonaning to'lov qobiliyatini tahlil qilish pul mablag'larining mavjudligi va tushumini asosiy to'lovlar bilan solishtirish orqali amalga oshiriladi. Joriy va kutilayotgan (istiqbolli) to'lov qobiliyati mavjud. Joriy to'lov qobiliyati balans sanasida aniqlanadi. Korxonaning mol yetkazib beruvchilar oldidagi muddati o‘tgan qarzlari, bank kreditlari va boshqa hisob-kitoblar bo‘yicha qarzlari bo‘lmasa, to‘lovga layoqatli hisoblanadi. Kutilayotgan (istiqbolli) to'lov qobiliyati uning to'lov vositalari miqdorini korxonaning ushbu sanadagi shoshilinch (ustivor) majburiyatlari bilan taqqoslash yo'li bilan aniq yaqinlashib kelayotgan sanada aniqlanadi. Joriy to'lov qobiliyatini aniqlash uchun birinchi guruhning likvid aktivlarini birinchi guruhning to'lov majburiyatlari bilan solishtirish kerak. Ideal holda, agar koeffitsient bir yoki bir oz ko'proq bo'lsa. Balansga ko'ra, bu ko'rsatkichni faqat oyda yoki chorakda bir marta hisoblash mumkin. Korxonalar har kuni kreditorlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshiradilar. Istiqbolli to'lov qobiliyatini baholash uchun quyidagi likvidlik ko'rsatkichlari hisoblanadi: mutlaq, oraliq va umumiy. Likvidlikning mutlaq ko'rsatkichi birinchi guruh likvid mablag'larining korxonaning qisqa muddatli qarzlarining umumiy summasiga nisbati bilan aniqlanadi (balansning V bo'limi). Uning qiymati 0,25 - 0,30 dan yuqori bo'lsa, etarli deb hisoblanadi. Agar korxona hozirgi vaqtda barcha qarzlarini 25-30% ga to'lashga qodir bo'lsa, uning to'lov qobiliyati normal hisoblanadi. Birinchi ikki guruhning likvidli mablag'larining korxonaning qisqa muddatli qarzlarining umumiy summasiga nisbati oraliq likvidlik koeffitsienti hisoblanadi. 1: 1 nisbati odatda qondiradi. Biroq, agar likvid mablag'larning katta qismi debitorlik qarzlari bo'lsa, bu etarli bo'lmasligi mumkin, ularning bir qismini o'z vaqtida undirish qiyin. Bunday hollarda 1,5: 1 nisbati talab qilinadi. Umumiy nisbat likvidlik joriy aktivlar umumiy summasining qisqa muddatli majburiyatlarning umumiy summasiga nisbati bilan hisoblanadi. 1,5-2,0 koeffitsienti odatda qondiradi. E'tibor bering, faqat ushbu ko'rsatkichlar asosida korxonaning moliyaviy holatini to'g'ri baholash mumkin emas, chunki bu jarayon juda murakkab va unga 2-3 ko'rsatkichning to'liq tavsifini berish mumkin emas. Likvidlik koeffitsientlari nisbiy ko'rsatkichlar bo'lib, agar kasrning hisoblagichi va maxraji mutanosib ravishda oshsa, bir muncha vaqt o'zgarmaydi. Bu vaqt ichida xuddi shunday moliyaviy holat sezilarli darajada o'zgarishi mumkin, masalan, foyda, rentabellik, aylanma koeffitsienti va boshqalar kamayadi.Shuning uchun, yanada to'liqroq va ob'ektiv baholash likvidlik uchun siz quyidagi faktoriy modeldan foydalanishingiz mumkin: Bosing = Aylanma aktivlar / Balans foydasi * Balans foydasi / Qisqa muddatli qarzlar = x1 * X 2, qaerda x 1- daromad rubliga joriy aktivlarning qiymatini tavsiflovchi ko'rsatkich; X 2- korxonaning o'z faoliyati natijalari hisobiga qarzlarini to'lash qobiliyatini ko'rsatadigan va moliya barqarorligini tavsiflovchi ko'rsatkich. Uning qiymati qanchalik yuqori bo'lsa, korxonaning moliyaviy holati shunchalik yaxshi bo'ladi. Ushbu omillarning ta'sirini hisoblash uchun siz zanjirni almashtirish yoki mutlaq farqlar usullaridan foydalanishingiz mumkin. To'lov qobiliyatini aniqlashda butun kapitalning, shu jumladan asosiyning tuzilishini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Agar xoldinglar (aktsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog'ozlar) ancha muhim bo'lsa va birjada ro'yxatga olingan bo'lsa, ularni minimal yo'qotishlar bilan sotish mumkin. Xoldinglar ba'zi tovarlarga qaraganda yaxshiroq likvidlikni ta'minlaydi. Bunday vaziyatda kompaniyaga juda yuqori likvidlik koeffitsienti kerak emas, chunki aylanma mablag'larning bir qismini sotish orqali aylanma mablag'larni barqarorlashtirish mumkin. Va likvidlikning yana bir ko'rsatkichi (o'z-o'zini moliyalashtirish koeffitsienti) bu o'z-o'zini moliyalashtirgan daromadlar miqdorining (daromad + amortizatsiya) moliyaviy daromadlarning ichki va tashqi manbalarining umumiy miqdoriga nisbati. Bu nisbat o'z-o'zidan moliyalashtirilgan daromadning qo'shilgan qiymatga nisbati sifatida hisoblanishi mumkin. Bu korxonaning yaratilgan boyliklarga nisbatan o'z faoliyatini o'zini-o'zi moliyalashtirish darajasini ko'rsatadi. Shuningdek, siz o'z-o'zini moliyalashtirgan daromad korxonaning bitta xodimiga qancha tushishini aniqlashingiz mumkin. G'arb mamlakatlarida bunday ko'rsatkichlar kompaniyaning likvidligi va moliyaviy mustaqilligini aniqlashning eng yaxshi mezonlaridan biri hisoblanadi va boshqa korxonalar bilan taqqoslanishi mumkin. To'lov qobiliyatini tahlil qilishda miqdoriy ko'rsatkichlarga qo'shimcha ravishda, korxonaning moliyaviy moslashuvchanligiga qarab tavsiflanishi mumkin bo'lgan miqdoriy o'zgarishlarga ega bo'lmagan sifat xususiyatlarini ham o'rganish kerak. Moliyaviy moslashuvchanlik korxonaning daromaddagi kutilmagan uzilishlarga dosh berish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Pul kutilmagan holatlar tufayli. Bu o'zgaruvchan sharoitlarga dosh berish uchun turli manbalardan qarz olish, ustav kapitalini ko'paytirish, aktivlarni sotish va ko'chirish, korxona darajasi va xarakterini o'zgartirish qobiliyatini anglatadi. Qarz olish qobiliyati turli omillarga bog'liq va tez o'zgarib turadi. U rentabellik, barqarorlik, korxonaning nisbiy hajmi, tarmoqdagi vaziyat, kapitalning tarkibi va tuzilishi bilan belgilanadi. Bu eng muhimi, kredit bozoridagi o'zgarishlarning holati va yo'nalishi kabi tashqi omilga bog'liq. Kredit olish qobiliyati kerak bo'lganda naqd pulning muhim manbai bo'lib, biznes qisqa muddatli kreditlar berish kerak bo'lganda ham muhimdir. Oldindan kelishilgan moliyalashtirish yoki ochiq kredit liniyalari (korxona o'z vaqtida olishi mumkin bo'lgan kredit ma'lum davr va yana muayyan shartlar) potentsial moliyalashtirishdan ko'ra kerak bo'lganda ishonchliroq mablag' manbalari. Korxonaning moliyaviy moslashuvchanligini baholashda uning veksellari, obligatsiyalari va imtiyozli aksiyalarining reytingi hisobga olinadi; aktivlarni sotishni cheklash; sarf-xarajatlarning tasodifiyligi darajasi va ish tashlash, talabning pasayishi yoki ta'minot manbalarini yo'q qilish kabi o'zgaruvchan sharoitlarga tezda javob berish qobiliyati. Bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyotida to'lov qobiliyati istiqbollarini batafsil tahlil qilish va chuqurlashtirish uchun foydalaniladigan boshqa ko'rsatkichlar ham ma'lum. Ulardan eng muhimi daromad va daromad olish qobiliyatidir, chunki bu omillar korxonaning moliyaviy salomatligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Daromad olish qobiliyati deganda korxonaning kelgusida asosiy faoliyatidan doimiy daromad olish qobiliyati tushuniladi. Ushbu qobiliyatni baholash uchun pul mablag'larining etarlilik ko'rsatkichlari va ularning kapitallashuvi tahlil qilinadi. Pul mablag'larining etarlilik koeffitsienti (CDS) kompaniyaning kapital xarajatlarni qoplash, aylanma mablag'larni ko'paytirish va dividendlar to'lash uchun ularni olish qobiliyatini aks ettiradi. Tsikllik va boshqa tasodifiylik ta'sirini bartaraf etish uchun hisoblagich va maxrajda 5 yillik ma'lumotlardan foydalaniladi. Hisoblash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi: Birga teng bo'lgan pul mablag'larining etarlilik koeffitsienti korxonaning tashqi moliyalashtirishga murojaat qilmasdan ishlashga qodirligini ko'rsatadi. Agar bu koeffitsient birdan past bo'lsa, u holda korxona o'z faoliyati natijalariga ko'ra dividendlar to'lashni va ishlab chiqarishning joriy darajasini saqlab qololmaydi. Naqd kapitallashuv koeffitsienti (Kcn) korxona aktivlariga investitsiyalar darajasini aniqlashda qo'llaniladi va quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: Mablag'larning kapitallashuv darajasi 8-10% oralig'ida etarli deb hisoblanadi. Korxona ichida likvid mablag'lar mavjudligini tartibga solish kerak optimal ehtiyoj ularda, har bir muayyan korxona uchun bog'liq quyidagi omillar: korxona hajmi va uning faoliyati hajmi (ishlab chiqarish va sotish hajmi qanchalik ko'p bo'lsa, inventar moddalar zaxirasi shunchalik ko'p bo'ladi); sanoat va ishlab chiqarish tarmoqlari (mahsulotga talab va uni amalga oshirishdan tushum darajasi); ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi (tugallanmagan ishlab chiqarish qiymati); materiallar zaxiralarini yangilash uchun zarur bo'lgan vaqt (ularning aylanish muddati); korxonaning mavsumiyligi; umumiy iqtisodiy vaziyat. Agar joriy aktivlar va joriy majburiyatlarning nisbati 1:1 dan past bo'lsa, u holda kompaniya o'z hisoblarini to'lashga qodir emasligini aytishimiz mumkin. 1:1 nisbati joriy aktivlar va qisqa muddatli majburiyatlarning tengligini nazarda tutadi. Aktivlarning turli darajadagi likvidligini hisobga olgan holda, barcha aktivlar zudlik bilan sotiladi, deb ishonch bilan taxmin qilish mumkin va shuning uchun bu vaziyatda korxonaning moliyaviy barqarorligiga tahdid mavjud. Agar Kt.l qiymati. 1:1 nisbatidan sezilarli darajada oshib ketgan bo'lsa, kompaniya o'z manbalaridan ishlab chiqarilgan katta miqdordagi bo'sh resurslarga ega degan xulosaga kelish mumkin. Korxona kreditorlari tomonidan aylanma mablag'larni shakllantirishning ushbu varianti eng maqbuldir. Shu bilan birga, menejer nuqtai nazaridan korxonada tovar-moddiy boyliklarning sezilarli darajada to'planishi, pul mablag'larining debitorlik qarziga yo'naltirilishi korxona aktivlarini noto'g'ri boshqarish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Har xil likvidlik ko'rsatkichlari nafaqat likvidli mablag'larni hisobga olishning turli darajalariga ega bo'lgan korxonaning moliyaviy holati barqarorligini har tomonlama tavsiflabgina qolmay, balki tahliliy ma'lumotlardan turli xil tashqi foydalanuvchilarning manfaatlariga ham javob beradi. Shunday qilib, masalan, xom ashyo va materiallarni etkazib beruvchilar uchun mutlaq likvidlik koeffitsienti (Ka.l.) eng qiziq. Ushbu korxonaga kredit berayotgan bank oraliq likvidlik koeffitsientiga (Kp.l.) ko'proq e'tibor beradi. Korxonaning aktsiyalari va obligatsiyalarining xaridorlari va egalari ko'proq korxonaning moliyaviy barqarorligini joriy likvidlik koeffitsienti (Kt.l.) bo'yicha baholaydilar. Shuni ta'kidlash kerakki, ko'pgina korxonalar past oraliq likvidlik ko'rsatkichlari bilan yuqori umumiy qoplash koeffitsienti bilan ajralib turadi. Buning sababi korxonalarda xomashyo, materiallar, butlovchi qismlar, tayyor mahsulotlarning haddan tashqari ko'p zaxiralari va ko'pincha asossiz katta hajmdagi tugallanmagan ishlab chiqarishlar mavjud. Ushbu xarajatlarning asossizligi oxir-oqibatda mablag'larning etishmasligiga olib keladi. Demak, umumiy qoplash koeffitsienti yuqori bo'lsa ham, uning tarkibiy qismlarining holati va dinamikasini, ayniqsa balans aktivlarining uchinchi guruhiga kiritilgan moddalarni aniqlash kerak. Agar korxonada past oraliq likvidlik koeffitsienti va umumiy qoplash koeffitsienti yuqori bo'lsa, bu aylanma ko'rsatkichlarining yomonlashishi ushbu korxonaning to'lov qobiliyatining yomonlashuvidan dalolat beradi. Korxonada yomonlashuv aniqlanganda uning to'lov qobiliyatini ob'ektiv baholash uchun. Shu bilan birga, iste'molchilar tomonidan mahsulot va xizmatlar uchun to'lovlarni kechiktirish, tayyor mahsulot, xom ashyo, materiallar va boshqalarning ortiqcha zahiralarini to'plash sabablarini alohida tushunish kerak. Ushbu sabablar tashqi bo'lishi mumkin, tahlil qilinadigan korxonadan ko'p yoki kamroq mustaqil yoki ichki bo'lishi mumkin. Lekin, birinchi navbatda, yuqorida aytib o'tilgan likvidlik ko'rsatkichlarini hisoblash, ularning darajasidagi og'ishlarni va ularga turli omillar ta'siri hajmini aniqlash kerak. 3. SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI Har qanday korxona faoliyatining muhim qismi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish hisoblanadi. Buning sababi shundaki, har qanday korxona faoliyatining asosiy moliyaviy natijasi foyda bo'lib, uni ishlab chiqarish hajmi yoki ishlab chiqarilgan mahsulot narxini oshirish orqali oshirish mumkin. Biroq, bu har doim ham mumkin va mos emas. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun qo'shimcha moliyalashtirish manbalari zarur bo'lganligi sababli va narxlarning oshishi bilan mahsulotga bo'lgan talab kamayadi va mavjud bozor ulushi raqobatchilar tomonidan egallab olinadi, shuning uchun inqiroz sharoitida korxona moliyaviy natijalarning o'sishi bevosita bo'ladi. xarajatlarni kamaytirish bilan bog'liq. Inqiroz sharoitida xarajatlarni pasaytirish korxonalarning moliyaviy holatini tiklashning eng samarali usullaridan biridir. Korxonada ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning eng samarali usullari 1. Korxona xarajatlari bo'yicha ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish. Ushbu bosqichda xarajatlarning joriy va tarixiy holati yig'iladi, shuningdek, vaqt o'tishi bilan xarajatlarning o'zgarishi tekshiriladi. 2. Ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishning istiqbolli yo'nalishlarini aniqlash. Xarajatlarning qisqarishi kompaniyaning umumiy faoliyatiga qanday ta'sir qilishini tahlil qilish kerak. 3. Xarajatlarni kamaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Xarajatlarni kamaytirishning eng istiqbolli yo'nalishlari aniqlangandan so'ng, har bir yo'nalishda xarajatlar qanday shakllanayotganini, biznes-jarayonlarning qanday borishini o'rganish va xarajatlarni kamaytirish uchun nima qilish kerakligini tushunish kerak. 4. Xarajatlarni boshqarishga qaratilgan harakatlar rejasini tuzish: · Qimmatbaho jarayonlarni autsorsing qilish imkoniyatlarini tahlil qilish. Qaysi komponentlarni o'zingiz ishlab chiqarish foydali ekanligini va boshqa ishlab chiqaruvchilardan sotib olish arzonroq ekanligini baholashingiz kerak. Misol uchun, o'z qozonxonalariga ega bo'lgan aksariyat korxonalar ularni shahar ma'muriyatlari mulkiga o'tkazdilar, chunki texnik xizmat ko'rsatish va xizmat ko'rsatish juda qimmat edi. · Texnologik jarayonlarni optimallashtirish. Optimallashtirish masalalari ishlab chiqarish texnologiyasi va mahsulot sifatini moliya direktori va ishlab chiqarish direktori tomonidan muhokama qilinganda hal qilinishi mumkin. Korxonalardan birida faqat xodimlar ishini doimiy nazorat qilish va ishlab chiqarish intizomini kuchaytirish hisobiga ishlab chiqarish chiqindilari sezilarli darajada kamaydi. Muammo ishchilar tomonidan xom ashyo bilan noto'g'ri ishlash edi. · Mehnat xarajatlarini kamaytirish. Kompaniya xodimlari uchun bonuslar sxemalarini ishlab chiqish va ularni xarajatlarni kamaytirishga undash kerak. Asos sifatida, tejalgan xarajatlarning bir qismi xodimga to'lanadigan sxema qabul qilinishi mumkin. · Uy xo'jaliklari xarajatlarini kamaytirish. · Tanlangan faoliyat turlarini hisobga olgan holda korxona byudjetini shakllantirish. Xarajatlarni rejalashtirish va ularni boshqarish vakolatlarini bo'limlar rahbarlariga o'tkazish korxona xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi. · Tadbirlarni investitsiya loyihalari sifatida batafsil o'rganish. Xarajatlarni kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar dasturini shakllantirishning yakuniy bosqichida ularning eng istiqbollilari har qanday investitsiya loyihasi bilan bir xil metodologiyaga muvofiq baholanadi. Korxonada ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, ularni hal qilish yo'llarini izlash muammolari korxonaning zamonaviy iqtisodiyotining murakkab masalalari hisoblanadi. Korxonada xarajatlarni kamaytirishning eng muhim usuli, birinchi navbatda, xarajatlarni boshqarishga qaratilgan harakatlar rejasini tuzishdir. Axir, agar biz nimaga sarflayotganimizni aniq bilsak, korxona xarajatlarini yaxshiroq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Hamma narsa uchun to'lashni to'xtating! Vladislav Gagarskiy kompaniyasida xarajatlarni kamaytirish Xarajatlarni kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar dasturini shakllantirish Harajatlarni qisqartirish bo'yicha potentsial chora-tadbirlar taklif qilingandan so'ng, ulardan amalga oshirish uchun chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqilishi kerak. Bu quyidagi tarzda amalga oshiriladi. Xarajatlarni kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini baholash amalga oshiriladi. Agar oldingi bosqichda baholash sifatli bo'lsa, ya'ni u savolga javob bergan bo'lsa: bu voqea amalga oshirilishi mumkinmi va umuman istiqbollimi, u holda bu bosqichda voqea samaradorligini miqdoriy baholash allaqachon berilgan (masalan, agar voqea ilgari kompaniyaning transport vositalarini benzindan suyultirilgan gazga o'tkazish taklif qilingan edi, keyin siz hisoblashingiz va taqqoslashingiz kerak: iste'mol standartlarini hisobga olgan holda gaz va benzin narxidagi farq tufayli tejamkorlik, shuningdek, o'rnatish xarajatlari. avtomobillar uchun gaz uskunalari). Shu bilan birga, asosiy jihat shundaki, faoliyat investitsiya loyihalarini baholashga o'xshash metodologiya bo'yicha, ya'ni sof joriy qiymat bo'yicha baholanadi. (Sof hozirgi qiymat - NPV). NPV = ?CFt/(1 + i)t, t 0 dan N gacha o'zgaradi, bu erda i- chegirma stavkasi; CFt- ma'lum bir vaqt oralig'idagi pul oqimi t. Ushbu formuladagi asosiy farq joriy vaqt davridagi pul oqimining ta'rifidir. Pul oqimi - bu faoliyatni amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlarni tejash va faoliyatni amalga oshirish xarajatlari o'rtasidagi farq. Ya'ni, bu holda pul oqimi investitsiya loyihasini klassik tushunishdan farqli o'laroq, virtualdir. Natijada, agar shunday bo'lsa, voqea mos bo'ladi NPV kamida noldan katta bo'ladi. Amalda ular odatda maqsadga muvofiqlikning yuqori chegarasini belgilaydilar, lekin har bir kompaniya o'zi uchun ma'lum bir raqamni belgilaydi. 7.1-jadval. Hodisa turlari Arzon va yuqori xarajatlar o'rtasidagi o'tish chegarasini har bir kompaniya o'zi uchun belgilaydi. Biznesning ko'lami va aylanmasi hamma uchun har xil bo'lib, bir kompaniya uchun bir xil miqdor kichik xarajatlar deb hisoblanadi, boshqasi uchun esa - butunlay chidab bo'lmas. Misol sarf-xarajatsiz chora-tadbirlar - ehtiyot qismlar va materiallarni etkazib berishda kirish nazoratini kuchaytirish orqali nuqsonli mahsulotlarni olishni kamaytirish. Hodisalarni yuqori va arzon faoliyat turlariga ajratish mezonlari kompaniya tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Yuqori xarajatli chora, masalan, boshqa turdagi simga o'tish bilan yuqori voltli elektr uzatish liniyalarini rekonstruksiya qilish bo'ladi, bu esa tarmoqlarda elektr energiyasini yo'qotishni bir necha bor kamaytirish imkonini beradi. Arzon chora-tadbirlarga misol qilib, ustaxonalar va IES hududini yoritishga qarab avtomatik ravishda yoqish va o'chirish moslamalarini o'rnatish mumkin. Xarajatlarni kamaytirish dasturi ichki me'yoriy hujjat sifatida rasmiylashtirilishi kerak - bu uning korxona uchun ahamiyatini ta'kidlaydi va unga bajarilishi majburiy bo'lgan akt maqomini beradi. Voqealarning o'zi quyidagi tuzilishga ega jadval shaklida tuzilgan: Tadbirning qisqacha nomi; Hodisaning qisqacha tavsifi (mohiyati); Tadbir turi (harajatsiz, arzon, qimmat); Amalga oshirish muddati; Iqtisodiy samara (resurslarni ma'lum bir davrda, odatda bir yil ichida tejash); Amalga oshirish xarajatlari. Dasturni amalga oshirish to'g'risida qaror qabul qilish uchun aktsiyadorlar yoki yuqori boshqaruv qarori uchun ushbu ma'lumotlarga ega jadval etarli bo'ladi. Tadbirlar dasturi ko'rsatilgan jadval tushuntirish yozuvi bilan to'ldirilishi kerak, unda har bir faoliyat uchun iqtisodiy samara (resurslarni tejash) va xarajatlar asoslanishi va faoliyatni amalga oshirish tartibi tavsiflanishi kerak. Ikkinchisi xarajatlarni kamaytirish uchun loyiha rejasini shakllantirish uchun yaxshi boshlanish nuqtasidir. Keyin chora-tadbirlar dasturi kompaniyaning vakolatli organi (boshqaruv kengashi, direktorlar kengashi va boshqalar) tomonidan ko'rib chiqilishi kerak, u dasturni tasdiqlashi yoki tuzatishni taklif qilishi kerak. Ko'rib turganingizdek, tadbirlar dasturini shakllantirish, uni tasdiqlash byurokratiyaning ma'lum bir soyasini o'zida mujassam etgan va doimiy takomillashtirish kontseptsiyasi - "Kaizen" ga aniq zid bo'lgan harakatlardir. Biroq, biz Rossiya kompaniyalari uchun xarajatlarni kamaytirishni ko'rib chiqayotganimizni hisobga olsak, bu yondashuv juda oqlanadi. Birinchidan, ko'pgina rus kompaniyalari rivojlanishning shunday bosqichida, ko'zda dog'larni izlash tavsiya etilmaydi - avval u erdan loglarni tortib olishingiz kerak. Va bu kichik, ammo doimiy yaxshilanishlar yordamida amalga oshirib bo'lmaydigan jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirishni anglatadi. Ikkinchidan, ko'pincha yuqoridan buyruqsiz kompaniyada hech narsa qilinmaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bunday dasturning rahbariyat darajasida qabul qilinishi uni amalga oshirishning alohida ahamiyatidan dalolat beradi. 4. SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOTLAR ISHLAB CHIQARISH RAQOBOTBARDOSHLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI Davlat standarti bo‘yicha inson sog‘lig‘igа ta’sir etuvchi хаfli moddalar 4 sinfga ajratilgan. 1-sinf – favqulodda xavfli moddalar, REM<0,1 mg/m3; 2-sinf – yuqori xavflilikdagi moddalar, REM=0,1 ... 1,0 mg/m3; 3-sinf – o‘rtacha xavflilikdagi moddalar, REM=1,0 ... 10 mg/m3; 4-sinf – kam xavflilikdagi moddalar, REM)10 mg/m3. Xuddi shuningdek, ushbu zaharli moddalarning havo tarkibidagi o‘limga olib keluvchi miqdorlari 1-sinf uchun 500 mg/m3, 2-sinf uchun 500–5000 mg/m3; 3-sinf uchun 5001–50000 mg/m; 4-sinf uchun 50000 mg/m3 dan yuqori. Lekin bu moddalarning havo orqali emas, balki boshqa уo‘llar orqali (masalan, ovqat orqali, ular bilan bevosita muloqot qilish orqali) oshqozonga yoki teriga ta’sir etgandagi o‘limga olib keluvchi miqdorlari bir necha o‘n barobar kichikdir. Masalan, 1-sinfdagi zaharli moddalarning oshqozonga tushgandagi o‘limga olib keluvchi miqdori 15 mg/kg. ga tengdir. Ayrim xavfli va zaharli moddalarning ma’lum konsentratsiyasi portlashga yoki yong‘inga ham olib kelishi mumkin. Masalan, avtomobil benzini xona haroratida 1 m ochiq yuzadan 400 g/soat tezlikda bug‘lanadi. Benzin bug‘larining havo tarkibidagi 0,76...5,03% dagi konsentratsiyasi esa portlashga olib kelishi mumkin. Shuningdek, agar havo tarkibida benzin konsentratsiyasi miqdori 3–4 g/m3 bo‘lsa, 2–3 minut ichida insonning ko‘zidan yosh kelishi, qattiq уo‘tal tutishi, yurish muvozanati buzilishi mumkin, benzinning havo tarkibidagi konsentratsiyasi 30–40 g/m3 bo‘lganda esa, inson 2–3 nafasdayoq hushidan ketadi. Yuqorida keltirilgan zararli changlar, gazlar, agressiv va zaharli moddalardan himoyalanish birinchi navbatda ish joyi havosi tarkibini o‘rganish va uni REM talablari bo‘yicha muvofiqlashtirishni talab etadi. Buning uchun chang miqdorini aniqlashda aspiratordan, gaz miqdorini aniqlashda UG-2, GX-2 rusumli gaz analizatorlaridan foydalaniladi. Ish joyi havosi tarkibidagi zaharli gazlar yoki changlar miqdori aniqlangach, bu miqdor ruxsat etilgan miqdor (REM) bilan taqqoslanib ko‘riladi va ish joyini sog‘lomlashtirish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. Ish joylari havosini sog‘lomlashtirishda birinchi navbatda zararli changlar va gazlarning manbalari, ularni yuzaga kelishini kamaytirish уo‘llari, ushbu zararli gaz va changlarni ish joyi zonasiga kirish sabablari o‘rganilib, bartaraf etish choralari ko‘riladi. Agar ushbu zararli moddalarni yuzaga kelishini oldini olish mumkin bo‘lmasa, u holda ushbu gazlarni ish joyi zonasiga kirish уo‘llari germetiklashtiriladi hamda ish joylariga shamollatish qurilmalari o‘rnatiladi. Yuqorida ko‘rsatilgan tadbirlar yetarli darajada samarali bo‘lmagan hollarda esa shaxsiy himoya vositalaridan foydalaniladi yoki ishlab chiqarish to‘liq avtomatlashtirilib masofadan boshqarish tizimlari tatbiq etiladi. Titrash va undan himoyalanish Umumiy ma’lumotlar. Titrashning inson organizmiga ta’siri Titrash, insonga titrash (zirillash) bilan ishlovchi jihozlar, qurilmalar, mashina va mexanizmlar bilan bevosita muloqotda bo‘l-gan vaqtda ta’sir etadi. Titrashdan ko‘р holatlarda, ishlab chiqarish jarayonlarini intensifikatsiyalashda ham foydalaniladi, masalan, tuproqqa ishlov beruvchi mashinalarning qarshiligini kamaytirishda, ish unumdorligini oshirishda, don tozalash mashinalari ish sifatini yaxshilashda va h.k. Shunga bog‘liq holda titrashlar transport, transport-tехпоlоgik va texnologik turlarga bo‘linadi. Transport titrashlar mashina yoki traktorlarning harakatlanishi vaqtida sodir bo‘ladi. Agar ushbu mashina yoki МТА harakatlanish bilan bir vaqtda biror texnologik jarayonni bajarsa, transport-texnologik titrash yuzaga keladi. Texnologik titrashlar qo‘zg‘almas mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarni ishlashi davrida hosil bo‘ladi. Insonni uzoq vaqtli titrash ta’sirida bo‘lishi ikki xil, уa’ni umumiy va mahalliy («lokal») kasalliklarni keltirib chiqaradi. Umumiy kasallanish doimiy titrash sharoitida 4–12 оу ishlagandan so‘ng boshlanadi. Bunda bosh og‘rig‘i, ko‘rishni susayishi, tana haroratini oshishi, oshqozon va yurak-tomir tizimida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Lokal ko‘rinishdagi kasalliklar titrashni inson tanasining ayrim a’zolariga, masalan, qo‘1, oyoq va h.k.ga ta’sir etishi natijasida kelib chiqadi. Bunday vaqtda nerv va suyakbo‘g‘im tizimi ish faoliyati buziladi, arterial bosim oshadi, muskul kuchlari va insonni og‘irligi kamayadi hamda tomirlarning tortishishi kuzatiladi. Doimiу ish joylari va ishlab chiqarish binolaridagi titrashlarning me’yorlashtiriluvchi ko‘rsatkichlari sifatida tebranish tezligining o‘rta kvadratik miqdori va logarifmik darajasi qabul qilingan. Ular m/s yoki dB da o‘lchanadi. Titrash tezligining insonga salbiy ta’sir darajasini boshlanishi: Vo=5⋅10-8m/s deb qabul qilingan. Titrash tezligi darajasining logarifmik miqdori quyidagicha aniqlanadi: Lv = 20lg v −8 5⋅10 bu yerda, v – titrash tezligining haqiqiy miqdori, m/s; Titrash tezligining logarifmik miqdori, Lw (dB). Lw = 20lg w −4 3⋅10 bu yerda, w – titrash tezlanishning haqiqiy miqdori, m/s2; 3...10-4–titrlash tezligini inson tanasiga ta’sirining sezilishini boshlanish miqdori, m/s2. Turli xil ishchi holatlarda titrash bilan ishlovchi jihozlarning massasi 100 kg. dan, jihozni siqib ushlash kuchi - 200 N dan oshmasligi talab etiladi. Jihozning texnik ma’lumotlari bo‘yicha qo‘yilgan boshqa talablar bundan mustasno. Har xil chastotadagi titrashlar insonga turlicha ta’sir etadi: Titrash yuzasida tik turib ishlayotgan kishiga ikki rezonans holat- 5...12 Gs va 17...25 Gs, o‘tirib ishlayotgan kishiga esa 4...6 Gs to‘g‘ri keladi. Shuningdek, inson boshi uchun rezonans chastotasi 20...30 Gs atrofida bo‘ladi. Shu sababli, titrashning inson a’zolariga ta’sir xususiyatini va titrashning turini hisobga olgan holda titrash ko‘rsatkichlarining ruxsat etilgan gigiyenik me’yorlari ishlab chiqilgan. Titrash tezligining ruxsat etilgan eng yuqori o‘rta kvadrat miqdori-0,2 m/s va logarifmik darajasi 132dB bo‘lib, u o‘rta geometrik chastotasi 1 Gs. ga teng bo‘lgan vertikal transport vertikal titrashlar uchun qabul qilingan. Мa’muriy binolar, loyihalash tashkilotlari, tibbiy maskanlar va ish xonalari uchun qattiq talab qo‘yilgan bo‘lib, o‘rta geometrik chastota 63 Gs bо‘lganda titrash tezligining о‘rta kvadrat miqdori 28⋅10-4m/s. dan, logarifmik darajasi esa 75 dB. dan oshmasligi talab etiladi. Lokal titrashlar uchun eng katta cheklanish – titrashning o‘rta geometrik chastotasi 1000 Gs bo‘lganda, titrash tezligining o‘rta kvadrat miqdori 0,65 m/s, logarifmik darajasi esa 102 dB. ga tengdir. Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish уo‘llari Mashina-mexanizmlar va jihozlarning ish jarayonida hosil bo‘ladigan titrashlarini titrash manbaiga yoki butun tеbrапиvchi tizimga ta’sir etish уo‘li bilап kатаytirish титkип. Zamonaviy mashina va mexanizmlar tuzilishining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularni tashkil etuvchi barcha elementlar o‘zaro uzviy bog‘langan hamda qo‘zg‘aluvchi qismlari katta tezlikda harakatlanadi. Shu sababli, mashinalarda turli xil rezonans chastotalar hosil bo‘ladi. Mashina va mexanizmlarda titrashni yuzaga kelishiga ularning o‘zaro birikkan detallari orasidagi oraliq o‘lchamlarda yuzaga keladigan kuch sabab bo‘ladi. Bu kuchning miqdori va o‘zgarishi ishchi a’zolarga ta’sir etuvchi kuchlanishning xususiyatiga (dinamik, statik), tizim elementlarining harakat turiga (aylanma harakat, ilgarilanma-qaytma harakat va b.), aylanuvchi detallarning balansirlanganlik darajasiga va detallar orasidagi oraliq o‘lchamlarga bog‘liq bo‘ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, titrashni kamaytirish уo‘llariga ishchi a’zolarga ta’sir etuvchi kuchlanishning teng ta’sir etishiga erishish, krivosharqon mexanizmlarni teng aylanuvchi mexanizmlarga almashtirish, gidrouzatmalardan foydalanish, o‘zaro birikuvchi detallar sirtining tozalik va aniqlik sinfini oshirish kabilar kiradi. Titrash holatida bo‘lgan jihozlar bilan ishlashda ham turli xil vositalardan foydaniladi. Masalan, qo‘1ni titrashdan himoyalash uchun har xil titrashdan himoyalovchi qo‘lqoplar ishlatiladi. Bunga havo yostig‘iga ega bo‘lgan va elastik materialdan tayyorlangan qo‘lqop misol bo‘lа oladi. Oyoqqa uzatiladigan titrashlardan himoyalanish uchun esa turli xil titrashdan himoyalovchi poyabzallardan foydalaniladi. Bundan tashqari, turli xil titrashdan himoyalovchi moslamalardan («vibroizolator») foydalanish ham yaxshi samara beradi. Bularga AKSS-15М, AKSS-25M, AKSS- 400I larni misol qilish mumkin. 5. SANOATDA KORPORATIV BOSHQARUV TIZIMINI KENG JORIY QILISH MUAMMOLARI O‘zbekiston Mustaqil Respublikasi iqtisodiyotni ma’muriy buyruqbo/.lik boshqaruv tizimini rad ctib, o ‘z rivojlanish m odelini yaratdi. Modelda xalqning tarixiy tajribasi, ma'naviy qadriyatlari hamda rivojlangan mamlakatlar vutuqlari tahlili asosi qilib olingan. Islohotlarning bosh maqsadi, ochiq tashqi siyosatga asoslangan, ochiq bozor iqtisodiyotli huquqiy demokratik jamiyat qurish, Bozor iqtisodiyotini belgilovchj faktorlari bo'lib mulkiy munosabat va korporativ boshqamv xizmat qiladi. M a ’m u riy -b u y ru q b o z lik (davlal) b o sh q aru v id a h a rn m a k o rp o - ratsiyalar davlat tasarrufidagi m uik b o ' 1 ib hisoblanadi va ularning rivojlanishi bcvosita davlatga boqliq boladi. Korporatsiya rahbarlari (dircktor) davlat tornonidan tayinlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida harnma korporatsiyalar hissadorlik koф oratsiyalariga (korpora(siyalarga) aylanadilar. Davlat o ‘z xohishiga ko'ra korporatsiya rahbarlarini tayinlaydi va o ‘rnini alm ashtiradi. Korporativ boshqaruv korporatsiyalar uchun tor doirada belgilangan bo‘lib, mulkiy taqsimot esa ancha barqarorlashadi. Korporatsiya boshqaruv apparati korporatsiyada mavjud qonunchilik asosida belgilanadi. O ’z v a z ifa la rim b ajara o lm a y o tg a n ra h b a rla r u c h u n lavozim almashtirish mexanizmi qo'ilanadi. Bozor mexanizmi bir tom ondan m ehnat, material, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatini bersa, boshqa tomondan ishlab chiqarishda egiluvchanlik, fan-texnika yutuqlaridan keng foydalanish, boshqa ishlab chiqaruvchilar bilan raqobatni talab etadi. Korporativ boshqaruv, bozorga va iqtisodiy subyektlarning erkinligiga yo'naltirilgan bo'ladi. Korporativ boshqaruvga bo'lgan ilmiy qiziqish, rivpjlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida asosiv 3 rol o ‘y n a g a n aksionerlik jamiyatlar bilan boqliqdir. Korporativ boshqaruv muammolari oxirgi 10-15 yil ichida iqtisodchi, menejer va yuristlami qiziqtirib kelmoqda. Buning natijasi o‘laroq 1993-yildan boshlab ilmiy jurnallar nashr etila boshlandi. Rivojlangan biznes maktablarida esa, korporativ boshqaruv bo‘yicha o‘quv kurslari joriy etildi. Bu muammoga bo‘lgan qiziqish aksionerlik jamiyatlar boshqaruvidagi muhim o'zgarishlar, davlatning korporatsiyalarni samarali boshqarish o'rni boshqa davlatlarning alternativ modellarini kombinatsiyalashtirish va hakozolar bilan bog'liq. Hozirgi vaqtda jahon miqyosida korporativ boshqaruv sohasida jadal rivojlanish kuzatilmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko’zlanayotgan asosiy maqsad mulkiy xilma-xillik asosida iqtisodiy faoliyatni yanada jadallashtirish, mulklarni davlat tasarrufidan chiqarib, nodavlat sektorga o’tkazish va shu orqali turli o’z-o’zini boshqaruvchi xususiy iqtisodiy xo’jalik birliklarini vujudga keltirish ekanligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bunday iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan davlat tasarrufidan chiqarilgan mulklarni samarali tarzda qayta harakatga keltirish, qo‘shma korxonalar tuzish, korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, ayniqsa, kichik hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga bog’liqdir. Shu asosda davlat tasarrufidagi aksariyat korxona va tashkilotlarni aksionerlik jamiyatlariga aylantirish orqali iqtisodiyotning korporativ boshqariluvchi bo’g’inlarini tashkil etishga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Buning samarasi esa iqtisodiyotni liberallashtirish, tarmoqlarda boshqaruvning bozor tamoyillarini joriy etish, qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish borasida ko‘rilayotgan chora-tadbirlar misolida ko‘zga yaqqol tashlanyapti. Vaholanki, pandemiya keltirib chiqargan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotgan, bozorlarda talab keskin kamayib, konʼyunkturaning beqarorligi, investitsiya faolligining susayishi kabi omillar ko‘pgina davlatlar iqtisodiyotiga salbiy taʼsir ko‘rsatayotgan bir paytda yurtimizda bunday ijobiy o‘zgarishlarga erishilayotgani quvonarlidir. Darhaqiqat, keyingi yillarda iqtisodiyotning mutlaqo yangi tarmoqlariga asos solish, ayniqsa, ularni boshqarish uslublarini zamonaviylashtirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Aktsiyadorlik jamiyatlarini rivojlantirish strategiyasi va samarali boshqarish borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi muhimdir. [1] Davlatimiz rahbari majlisda ana shu haqda to‘xtalib, korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdan o‘zgartirishimiz uning haqiqiy bozor munosabatlariga mos kelishini taʼminlash hamda konservativ qarashlardan voz kechishda katta hissa bo‘lganligini, lekin butun dunyoda aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish va ishni korporativ tarzda boshqarish asosiy usul, deb topilgan bir paytda bizda bu borada amalga oshirilayotgan ishlar qoniqarli emasligiga, hali oldinda bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar ham talaygina ekanligiga alohida urgʼu berdi. Korporativ usul bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim sharti ekanligi, bu borada rivojlangan davlatlar tajribasini o‘rganish hayotiy zaruratligi, ayniqsa, sohaga puxta bilimga ega bo‘lgan zamonaviy menejment hamda marketing usullarini amalda qo‘llay oladigan yosh mutaxassislarni jalb etish masalalari dolzarb ekanligi aytib o‘tildi. Аyni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori konʼyunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal surʼatlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda [1]. Bugungi kunda samarali korporativ boshqaruv tizimi investitsion qarorlar qabul qilishda hal qiluvchi omil sifatida qaralmoqda[2] va shu jihat sabab korporativ boshqaruv tizimi mavjud bo‘lmagan kompaniya raqobatbardosh va investitsion jozibador bo‘lish uchun bozorning to‘liq ishtirokchisiga aylanish imkoniyatiga ega emas. Jahon amaliyotida so‘nggi o‘n yillikda korporativ boshqaruvga bo‘lgan bunday jiddiy eʼtiborning asosiy mezoni investorlar uchun yanada xavfsizroq va qulay muhit yaratish istagi hisoblanadi [4]. O‘zbekiston Respublikasi Korporativ boshqaruv kodeksiga ko‘ra, Korporativ boshqaruv – bu aktsiyadorlik jamiyati ijroiya organi, uning kuzatuv kengashi, aktsiyadorlari, mehnat jamoasi vakillari va boshqa manfaatdor tomonlar, jumladan kreditorlarning manfaatlarning muvozanatiga erishish maqsadida, АJ faoliyatini samarali tashkil etish, modernizatsiyalash, ishlab chiqarish quvvatlarini texnik va texnologik qayta qurollantirish, raqobatbardosh mahsulotni ishlab chiqarish va uni tashqi bozorlarga eksport qilishni taʼminlashga qaratilgan o‘zaro munosabatlar tizimidir [16]. Korporativ boshqaruv bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim А.Berlining tadqiqotlarida korporatsiyalarni boshqarishda strategiyani tanlash va korxona menejmentini rivojlantirish, investitsion faoliyatni boshqarish masalalari tadqiq etilgan[5]. M. Xesselning tadqiqotlarida «Korporativ boshqaruv – bu mulkdorlar va boshqa manfaatdor shaxslarning korxona faoliyatini baholash va nazorat qilish bilan bogʼliq o‘zaro munosabatlari hisoblanadi». [6] Korporativ boshqaruv kodeksining muallifi (1992) Ser Edrian Kadberning korporativ boshqaruv tizimini isloh qilish bo'yicha takliflarni o'z ichiga olgan dokladiga asosan korporartiv boshqaruv (inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib, Corporate Governance) – bu kompaniya faoliyatini boshqarish va nazorat qilishni amalga oshirishni taʼminlovchi tizimidir [7]. O‘zbekiston Respublikasida ham bir qator olimlar Sh.Zaynutdinov[8], D.Suyunov[9], B.Berkinov[10], M.Xamidulin[11], N.Rasulov[12] lar tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari tadqiq qilingan. Xususan, M.B. Xamidulinning korporativ boshqaruv bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarida, Korporativ boshqaruv – bu korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlarni korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o‘rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, taʼriflash va qabul qilishga doimiy va real taʼsirni taʼminlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir». [11] Yana bir iqtisodchi olimlarimizdan D.X. Suyunovning fikricha “Korporativ boshqaruv – bu korporativ mulk shakliga kiruvchi subʼektlar mulkdorlarining huquqlarini va manfaatlarini himoya qiluvchi amaldagi meyorlar, hamda boshqaruvning maʼlum bir tamoyillari asosida kompaniyaning maqsadiga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlar majmuidir” [9]. Korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati uzoq yillardan buyon o'rganilib kelinmoqda va bu borada tadqiqotchilarning flkrlari xilma-xilligiga guvoh bo'lish mumkin. “Korporativ boshqaruv - korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlarni korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o'rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, ta’riflash va qabul qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir”, deb izohlanadi. Tashkiliy huquqiy shakl sifatida korporatsiyalar barcha mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda ham keng hajmda qo’llanilmaydi. Shu nuqtai nazardan korporatsiyalar, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlari va boshqalarni umumlashtirgan holda korporativ tuzilma tushunchasi bilan ifodalanadi[13]. Yuqoridagi olimlar va boshqa olimlar tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari tadqiq qilingan. Biroq, aktsiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini tatbiq qilish masalasi qamrab olinmaganligini va respublikamizda korporativ boshqaruv samaradorligini oshirish uchun yetarli tadqiqot ishlari mavjud emasligini ko‘rsatib turibdi. Аmalga oshirilgan tadqiqotlar va o‘rganishlar shuni ko‘rsatmoqdaki iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va shu asosda milliy iqtisodiyotimizni barqaror va jadal rivojlantirishni ta’minlash maqsadida respublika byudjetidan katta miqdorda mablag’lar ajratilmoqda. Korporativ boshqaruvni isloh qilish orqali to‘gʼridan-to‘gʼri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratish, kompaniya samaradorligini oshirish, aktsiyadorlik jamiyatlarida taʼminlovchi muassasalar faoliyatining ochiqligi va shaffofligini oshirish, ularning salohiyatli investorlarga, jumladan, chet ellik hamkorlarga jozibadorligini ko‘rsatib berish, korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarni joriy etish, korporativ boshqaruv, strategik boshqarishda aktsiyadorlarning rolini mustahkamlash, kompaniyalar iqtisodiyotining barqaror o‘sishini taʼminlashlashga xizmat qilishi kerak. Bugungi kunda mustaqil Markaziy Osiyo davlatlaridan biri bo‘lgan O‘zbekiston korporativ boshqaruv tizimini isloh qilish va takomillashtirishga rahbarlik qildi va islohotlar dasturini amalga oshirish natijasida mamlakat korporativ boshqaruv tizimiga sezilarli o‘zgarishlar kiritildi. Shunga qaramay, korporativ boshqaruv sohasidagi so‘nggi o‘zgarishlar va yaxshilanishlarga qaramasdan, korporativ boshqaruv amaliyoti korporativ boshqaruvning global tamoyillariga muvofiq amalga oshirilganligini bilmaymiz. Taʼkidlash lozimki, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv islohotlari jadal surʼatlar bilan amalga oshirilayotgan bo‘lsa ham, korporativ boshqaruv tizimida bir qator hal etilmagan muammolar yuzaga keldi. Eng asosiy muammo - davlat asosiy aktsiyador bo‘lgan aktsiyadorlik jamiyatlari. Korporativ boshqaruvni yanada rivojlantirish zarurati, uning yordamida ijobiy natijalarga erishish mumkinligi bilan bog'liq: kompaniyaning investitsiya jozibadorligini oshirish; moliyaviy resurslarni uzoq muddatli sarmoyalashga tayyor investorlarni jalb qilish; faoliyat samaradorligini oshirish; bank kreditlarini olish xarajatlarini kamaytirish; korxonaning bozor qiymatini oshirish; kapital bozorlariga kirishni osonlashtirish; kompaniyaning obro'si va obro'sini yaxshilash. Bundan tashqari, tashkilot amaliyotida korporativ boshqaruvning asosiy tamoyillarini joriy etish va faol ravishda qo'llash bevosita iqtisodiy samara berishi mumkin. Mavjud korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish orqali mahalliy biznes tuzilmalari o'z aktsiyalari narxiga qo'shimcha mukofot puli olishni kutishlari mumkin, ularning miqdori 20 dan 50% gacha o'zgarib turadi Hozirgi vaqtda O’zbekiston kompaniyalarining korporativ boshqaruv amaliyotini takomillashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: xalqaro tajribani tarqatish; mulkdorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilishni normativ-huquqiy tartibga solishda faol ishtirok etish; sarmoyalarni jalb qilishga e'tibor qaratish. Buning uchun quyidagi yo'nalishlar bo'yicha bir qator tadbirlarni o'tkazish maqsadga muvofiqdir: 1. sertifikatlanmagan qimmatli qog'ozlarni noqonuniy hisobdan chiqarilishining oldini olishning samarali mexanizmini shakllantirish; 2. oshkoralik va oshkoralik tamoyilini tarqatish; 3. oddiy aktsiyalarning 30 foizidan ko'prog'ini sotib olish tartibini shakllantirish va aniqlashtirish orqali korporativ sotib olishning qat'iy qoidalari va tartiblarini ishlab chiqish; 4. yuridik shaxslarni tashkil etish va tugatishning amaldagi tartibini modernizatsiya qilish; 5. direktorlar kengashini shakllantirish jarayoniga oydinlik kiritish; 6. kollegial yoki yakka organning boshqaruv funktsiyalarini taqsimlash modellari va strategik boshqaruviga nisbatan o'zgaruvchanlik prinsipini amalga oshirish; 7. korporatsiya ichidagi nizolarni hal qilish mexanizmini takomillashtirish. Bugungi kunda ushbu tadbirlarni amalga oshirish bo'yicha bosqichma-bosqich ish olib borilayotgani haqida bahslashish mumkin. Xususan, 2019 yilda yangi Korporativ boshqaruv kodeksining qabul qilinganligini ta'kidlash lozim. Mamlakat rahbariyatining fikriga ko'ra, bu investorlarning ichki fond bozoriga bo'lgan ishonchini oshiradi va tashkilotlarning samaradorligini oshiradi. Tasdiqlangan Kodeksdagi o'zgarishlarning aksariyati davlat kompaniyalariga qaratilgan va quyidagilar bilan bog'liq: 1. korporatsiyada nazorat funktsiyalarini sun'iy ravishda taqsimlanishining oldini olish; 2. aktsiyalar egalari, dividendlar yoki tugatish qiymatidan tashqari, tashkilot hisobidan boshqa daromadlarni oladigan holatlardan tashqari; 3. ijro etuvchi organlarni saylash yoki tugatish funktsiyasini direktorlar kengashiga o'tkazish; 4. mustaqil shaxslarni direktorlar kengashida ishtirok etish uchun 1: 3 nisbatda jalb qilish. Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda korporativ boshqaruv alohida ahamiyatga ega. Har bir o'zini hurmat qiladigan kompaniya ilmiy uslub va innovatsion texnologiyalarga asoslangan holda samarali boshqaruv tizimini shakllantirishga majburdir. Bu nafaqat korporatsiya ichida ijobiy natijalarga erishish, balki xalqaro darajaga chiqish, ishlab chiqarish va boshqarish samaradorligini oshirishga imkon beradi. 1999 yilda iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) tomonidan tasdiqlangan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar guruhini birlashtirgan maxsus hujjatda «iqtisodiy samaradorlikni oshirishning muhim elementlaridan biri bu korporativ boshqaruvdir, jumladan, kompaniya boshqaruv (boshqaruv, ma'muriyat), uning direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi), aktsiyadorlar va boshqa manfaatdor shaxslar (manfaatdor tomonlar) o'rtasidagi munosabatlar majmuasi. Shuningdek, korporativ boshqaruv kompaniyaning maqsadlarini shakllantirish mexanizmlarini, ularga erishish vositalari va uning faoliyati ustidan nazoratni belgilaydi. " Korporativ boshqaruv tizimining o'ziga xos xususiyatlari asosan umumiy iqtisodiy omillar, davlat siyosati, raqobat darajasi, huquqiy va iqtisodiy muhitning o'ziga xos xususiyatlari, ishbilarmonlik odob-axloqi va korporatsiyaning jamiyat oldida, masalan, ekologiya sohasidagi ijtimoiy mas'uliyatini anglashi bilan belgilanadi. Jahon banki tomonidan belgilangan samarali korporativ boshqaruv tizimining belgilari: 1) kompaniya faoliyati, menejerlar faoliyatini monitoring qilish jarayoni va natijalari to'g'risida moliyaviy va boshqa ishbilarmonlik ma'lumotlarining shaffofligi; 2) barcha aksiyadorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish va ta'minlash; 3) korporatsiya direktorlarining strategiyasini belgilashda, biznes-rejalarni tasdiqlashda, boshqa muhim qarorlarni qabul qilishda, agar kerak bo'lsa, menejerlarni tayinlashda, monitoring qilishda, menejerlarni almashtirishda mustaqilligi; 4) moliyaviy oqimlarni (foyda) va shu bilan birga aktsiyadorlarga to'lovlarni maksimal darajada oshirish. Korporativ boshqaruv xalqaro tamoyillari quyidagicha ifodalanadi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) korporativ amaliyoti va oqilona ishbilarmonlik mе‘yorlari. Bu hujjat 1997 - yil Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan ―Kupеrе end Laybrand‖ kompaniyasi bilan birgalikda kompaniyalarga nufuzli krеditorlar va invеstorlar tomonidan investitsiya qarorlari qabul qilishda qaysi jihatlar ko’proq hisobga olinishini yaxshi tushunish maqsadida tayyorlangan. YTTB korporativ amaliyoti va oqilona ishbilarmonlik mе‘yorlariga muvofiq kompaniyalarga manfaatdor tomonlar bilan o’zaro munosabatlarda quyidagi tamoyillarga amal qilish tavsiya etiladi: 1. Mijozlar bilan o’zaro munosabatlar: 2. Xodimlar bilan o’zaro munosabatlar: 3. Ta‘minotchilar bilan o’zaro munosabatlar: 4. Jamoatchilik bilan o’zaro munosabatlar: 5. Davlat organlari va mahalliy hukumatlar bilan o’zaromunosabatlar: Kompaniyaning aksiyadorlar bilan o’zaro munosabatlari eng muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan oqilona ishbilarmonlik mе‘yorlarida quyidagi tavsiyalar mavjud: Yevroaksiyadorlar korporativ boshqaruvi asosiy tamoyillari 1990 - yil Yevropa aksiyadorlar assotsiatsiyalari Konfederatsiyasi tashkil qilingan bo’lib, uning tarkibiga sakkizta milliy aksiyadorlar assotsiatsiyasi (Bеlgiya, Buyuk Britaniya, Gеrmaniya, Gollandiya, Daniya, Ispaniya, Fransiya va Shvеtsiya) kirgan. Tashkilotning asosiy vazifasi – Yevropa Ittifoqi alohida aksiyadorlarining manfaatlarini ifodalash, mayda aksiyadorlarni himoya qilish, kapitallar bozori ochiqligini ta‘minlash, Yevropa kompaniyalarida aksiyadorlik kapitali qiymatini oshirish, korporativ boshqaruv masalalarini qo’llab - quvvatlash hisoblanadi. Yevropa Ittifoqi Hamkorligi Tashkiloti (YIHT)ning bеshta tamoyili asosida Еvroaksiyadorlar o’z dasturlarini, korporativ boshqaruv asosiy tamoyillarini ishlab chiqqan bo’lib, unda kompaniya maqsadlari, ovoz bеrish huquqlari, qo’shib olishdan himoya qilish, axborot huquqi va dirеktorlar kеngashining roliga nisbatan qator tavsiyalar aks ettirilgan. XULOSA Mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy yo‘naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo‘lining tanlanishi xo‘jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo‘jalik yuritishi va ishlab chikarishni tashkil etishning turli – tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o‘z faoliyatini yuksaltirib borishiga olib kelmokda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlabchiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish va rejalashtirish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqrish samaradorligini oshirishdan iborat. O‘zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida bozorning mutanosib talablariga ko‘ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va xo‘jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga sabab bo‘ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek, nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o‘rta firmalarni kiritish lozim. O‘zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning o‘ziga xos an’analari, iqtisodiy ko‘nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi. Bu esa kelajakda korxonalar foydasini shakllanishi va uning taqsimlanishi bilan bog‘liq mummolarni bartaraf etishni taqozo etadi. Shunday ekan, ushbu ishda yuqoridagi masalarga xususiy va umumiy yondashgan tarzda, fikr va mulohazalar keltirilgan va ilgari surilgan. Ma’lumki, deyarli hamma holllarda natijaning nechog‘lik samara berishi ko‘p jihatdan ushbu korxonada rejalashtirish hamda uning tashkil etilish shakliga chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat erkin bozor, pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy tizim va huquqiy demokratik davlat barpo etishga qaratilgan. Bunday maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog‘liq munosabatlarni rejalashtirish va boshqaruv tizimida tig‘izliklar yuzaga kelishi, bunday tig‘izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2018. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonuni //«Xalq so‘zi» gazetasi. 7 yanvar 2012 yil 3. O‘zbekiston Respublikasining «Xususiy korxonalar to‘g‘risida»gi Qonuni. Qonun va qarorlar. -T.: O‘zbekiston, 2011. 4. «Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2001 yil 6 dekabr // Tadbirkorlikka oid qonun hujjatlari to‘plami. 1-tom. - T.: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2002. 5. «Xo‘jalik shirkatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrdagi Qonuni.//lex.uz 6. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2014 yil 6 may, O‘RQ-370-sonli Qonuni // «Xalq so‘zi» 2014 yil 7 may, 88 (6018)-soni. 7. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2012 yil 2 may, O‘RQ-328-sonli Qonuni // «Xalq so‘zi» 2012 yil 3 may, 86 (5506)-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori. //lex.uz 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947- sonli Farmoni. // Xalq so‘zi. 8 fevral 2017 yil. 0. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 28 iyuldagi 207- son “Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‘g‘risida” Qarori.//lex.uz 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 11 apreldagi «Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini yanada qisqartirish va soddalashtirish, shuningdek, biznes yuritish shart-sharoitlarini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5409-sonli Farmoni// Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 12.04.2018 y., 06/18/5409/1059-son 12. 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida.. № PF-5308. 22.01.2018. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 25.05.2018 y., 06/18/5447/1269-son. Internet saytlari 1. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi 2. www.search.ebscohost.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi 3. www.mineconomy.uz (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi) 4. www.mehnat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) 5. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi) 6. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi) Download 53.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|