Саноат ва кишлок хужалик асослари ма

Ilmiy-texnika inqilobi va xo’jaliqning rivojlanishi 
 
Umuman kishilik jamiyatining rivojlanishida fan va texniqaning 
o’rni juda muhim ahamiyatga ega. Insoniyat tarixida fan va texnikadagi 
kashfiyotlar sanoat inqiloblariga olib kelgan, natijada ishlab chiqarish 
kuchlari tez sur’atlar bilan rivojlangan. 
Hozirgi davr — ilmiy-texnika inqilobi XX asrning o’rtalaridan 
boshlangan va sanoatda uchinchi inqilobning boshlanishiga olib kelgan. 
Ilmiy-texnika inqilobi deb fanning bevosita ishlab chiqarish 
kuchlariga aylanishi asosida jamiyat ishlab chiqarish kuchlarida sodir 
bo’ladigan tub sifat o’zgarishlarga aytiladi. 
Ilmiy-texnika inqilobining asosiy hususiyatlari quyidagilardan iborat: 
a) ko’p qirraliligi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning hamma 
sohalarini hamda turmushning barcha jabxalarini qamrab oladi; 
b) ilmiy-texnik o’zgarishlarning juda tez sur’atlar bilan yuz berishi. 
Fan va texnikadagi kashfiyot va ixtirolarni amaliyotga tatbik qilinish 
davrining keskin qisqarishi ro’y beradi; 
v) ishlab chiqarishda inson o’rnining tubdan o’zgarishi, ya’ni uning 
boshqaruvdagi rolining oshishi; 
g) ilmiy-texnika inqilobi 1945 yildan keyin harbiy-texnika inqilobi 
asosida sodir bo’ldi. 
Ilmiy-texnika inqilobi to’rtta tarkibiy qismdan iborat: fan, texnika va 
texnologiya, ishlab chiqarish, boshqarish.
Hozirgi paytda fan jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga 
aylanib qoldi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi fanning rivojlanishi va 
yutuqlariga uzviy bog’liq bo’lib qoldi. Sanoatda fan talab sohalar paydo 
bo’ldi. Jahonda fan bilan shug’ullanadigan ilmiy xodimlar soni 6 mln. dan 
oshib ketdi. 
Harbiy sanoat ishlab chiqarishi eng fan talab tarmoqqa aylanib qoldi. 
Hozirgi paytda jahonda 500 mingdan ortiq olim va muxandislar shu 
sohada ishlamoqda. 
Texnika va texnologiyaning rivojlanishida evolyusion (tarixiy) va 
inqilobiy yo’l ajratiladi. 
Evolyusion rivojlanish deganda mavjud texnika va texnologiyani 
yanada takomillashtirish tushuniladi. Masalan, zavod va fabrikalar, 

---

33 
mashina va jixozlar quvvatini oshirish. Ilgari 4,5 tonna yuk tashiydigan 
avtomobillar chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda 10—15 tonnagacha yuk 
ko’taradigan avtopoezdlar chiqarilmoqda. Ilgari samolyotlar 50— 100 
yo’lovchi tashigan bo’lsa, hozir 350—500 yo’lovchi tashiydigan 
samolyotlar ishlab chiqarilmoqda, ularning uchish tezligi ham oshmoqda. 
Ikki qatorli paxta teradigan mashinalar o’rniga to’rt qatorli mashinalar 
ishlab chiqarish. Xuddi shunday misollarni kemasozlik, mashinasozlik, 
metallurgiya va boshqa sohalardan ham keltirish mumkin. 
Inqilobiy rivojlanish deganda ishlab chiqarishda tamoman yangi 
texnika va texnologiyaga o’tish tushuniladi. Masalan, elektron va boshqa 
yangi 
sohalarning 
rivojlanishi. 
Ilmiy-texnika 
inqilobi 
davrida 
rivojlanishning bu turi asosiy hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish ilmiy-texnika inqilobi davrida bir necha 
yo’nalishlarda rivojlanadi, ulardan asosiylari quyidagilar: 
— moddiy ishlab chiqarishni barcha tarmoqlarining elektronlashishi, 
ya’ni EXMlar bilan jixozlanishi. Hozirgi davrda EXMlar soni eng ko’p 
bo’lgan davlatlar AQSH, Germaniya, Yaponiyadir; 
— kompleks avtomatlashtirish, XX asrning 70 yillaridan boshlab 
rivojlana boshlagan va mikroprotsessorlar, robotlar, ixcham ishlab 
chiqarish tizimlarini vujudga kelishi bilan bog’liq. Hozirgi paytda eng ko’p 
sonli robotlar Yaponiya, AQSH, Germaniya, Italiya va Fransiyada; 
— energetikani, asosan atom energetikasini tez sur’atlar bilan 
rivojlanishi. Hozirgi paytda AESlarning soni 200—250 dan oshib ketdi, 
ular jahonda ishlab chiqariladigan elektroenergiyaning 10—13 foizini 
beradi; 
— yangi materiallar ishlab chiqarish. Sanoatning yangi tarmoqlari 
paydo bo’lishi bilan yangi materiallar ishlab chiqarishga extiyoj tug’iladi. 
Masalan, aerokosmik sanoatning rivojlanishi bilan «XX asr metallari» 
hisoblangan berilliy, litiy, titan va boshqa shunga o’xshash materiallarga 
talab oshdi; 
— biotexnologiyani tez sur’atlar bilan rivojlanishi va mikrobiologiya 
sanoatining vujudga kelishi (AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya);
— xo’jalikning kosmiklashishi, aviakosmik sanoatning rivojlanishi 
(AQSH, Fransiya, Xitoy, Rossiya, Yaponiya); 
— boshqarish, Hozirgi paytda oddiy (kog’ozli) ma’lumotlardan 
mashinali ma’lumotlarga o’tilmokda. 
Ilmiy-texnika inqilobi Hozirgi paytda ishlab chiqarish tarkibiga, 
to’zilishiga, rivojlanish sur’atiga va joylanishiga katta ta’sir qilmoqda. 

---

34 
Juda ko’p rivojlangan mamlakatlarda nomoddiy sohada band 
bo’lganlar soni moddiy ishlab chiqarish sohasidagilar sonidan oshib 
ketgan. Bu jarayon dastlab AQSHda ro’y berdi. 
Sanoatda esa ishlov beruvchi tarmoqlar soni yanada oshib ketdi. 
Qishloq xo’jaligida ilmiy-texnika inqilobi ta’sirida «Yashil inqilob» ro’y 
berdi. «Yashil inqlob» asosan quyidagilarda namoyon bo’ldi: 
a) hosildor, tezpishar g’alla navlarini yaratish; 
b) irrigatsiya va melioratsiyani kengaytirish; 
v) yangi texnika, o’g’itlar va kimyoviy moddalarni qo’llash; 
g) zotdor chorva mollarini yaratish. Demak, «Yashil inqilob» deb 
qishloq xo’jaligini zamonaviy texnika asosida tubdan o’zgartirishga 
aytiladi.