Sanogen fikrlashning nazariy va amaliy masalalari

SANOGEN FIKRLASHNING NAZARIY VA AMALIY MASALALARI

Maqolada sanogenik fikrlashni shakllantirish muammosiga turli xil yondashuvlar muhokama qilinadi. Muallif maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda sanogen tafakkurni shakllantirish uchun moslashtirilgan dasturni taklif qiladi, qo'yilgan eksperimental vazifalarni bosqichma-bosqich hal qilish tavsifi, tadqiqot ishining maqsadini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun shartlar berilgan.

В статье рассматриваются различные подходы к проблеме формирования саногенного мышления. Автор предлагает адаптированную программу по формированию саногенного мышления у детей старшего дошкольного и младшего школьного возраста, дается описание поэтапного решения поставленных экспериментальных задач, условия успешной реализации цели исследовательской работы.
The author of the article considers different approaches to the problem of development of sanogenous thinking. She offers the adapted program on the development of senior preschool children’s and younger schoolchildren’s sanogenous thinking, describes the phased solving the experimental tasks, conditions of successful realization of research purpose.
Kalit so'zlar: ruhiy salomatlik, sanogenik qobiliyatlar, o'z-o'zini tartibga solish, sanogenik fikrlash, patogen fikrlash.
Ключевые слова: психическое здоровье, саногенные умения, саморегуляция, саногенное мышление, патогенное мышление.
Keywords: psychic health, sanogenous skills, auto-training, sanogenous thinking, pathogenic thinking.

Bugungi kunda yosh avlodning ruhiy va jismoniy salomatligi muammolari psixologlar va o'qituvchilarning tadqiqot faoliyati sohasining dolzarb muammolari bo`lib qolmoqda. Salomatlik psixologiyasida sanogenik tafakkurning rivojlanishi alohida yo'nalish sifatida ajratilgan.

Sanogenik tafakkur (“sano” /lat./ – davolamoq, sog`lomlashtirish, tasalli bermoq, tetiklashtirmoq, tartibga keltirmoq va “geno” /lat./ – (yaratmoq) davolovchi, sog`lomlashtiruvchi, taskin beruvchi va tetiklashtiruvchi fikrlashdir.
Sanogen fikrlash ham aqliy, ham jismoniy "sog'lom tafakkurni yaratish" degan ma'noni anglatadi. Sanogen fikrlash ruhiy xulq-atvor sifatida qaraladi, uning vazifasi muayyan sharoitlarda insonning xatti-harakati va hayotini nazorat qilishdir. Ijobiy va salbiy, sog'liq va kasallik insonning fikrlashiga bog'liq. Sanogenik fikrlashni o'zlashtirgan holda, inson o'z fikrlarini boshqarishni o'rganadi va shuning uchun his-tuyg'ularini nazorat qiladi, ular haqida fikr yuritadi, o'zining ongsiz xatti-harakatlarini tushunadi va baholaydi. Shu bilan birga, sanogenik fikrlashning asosiy printsipi zo'ravonlik qilmaslik tamoyilidir.
Sanogen fikrlash sog`lom fikrlashnning noan'anaviy usullarini nazarda tutadi va hozirgi vaqtda uni shakllantirish muammosi eng dolzarb hisoblanadi.
Fanda sanogen tafakkurning tadqiqotlari ma'lum, xorijiy va mahalliy olimlarning sanogen tafakkur namoyon bo'lishining ma'lum shakllariga, uning elementlarini shakllantirishning o'ziga xos usullariga bag'ishlangan asarlari mavjud [5, 6, 9, 10, 13, 14, 15. , 17]. Mutaxassislar ozroq darajada sanogenik tafakkurning mohiyati, tabiati va mexanizmlari masalalariga to‘xtalib o‘tadilar.
Deyl Karnegi tashvishlarni haydash uchun doimo band bo'lishni taklif qiladi, ya`ni arzimas narsalardan xafa bo'lmaslikni; qochish mumkin bo'lmagan narsalar bilan hisoblashmaslikni; xavotir va tashvishning sog'liqqa zarar etkazishidan xabardor bo'lishni [7].
N.V.Pil muvaffaqiyatsizlikni yengish, ishonch, muvaffaqiyat va baxtga erishish usuli sifatida ijobiy fikrlashdan foydalanishni taklif qiladi. U o'zining mashhur optimizm formulasi bilan o'rtoqlashadi, uni allaqachon o'z hayotlarining sodda va samarali falsafasiga aylantirgan ko'plab odamlar ishlatgan [9].
Helmut M.Jeyms ishlarini umumlashtirib, sanogen tafakkurning asosi bu- bo‘layotgan voqealarni tushunish qobiliyati sifatida anglash ekanligini ta’kidlaydi. Odam o'zining qanday harakat qilayotganini yoki nimani his qilayotganini bilmaydigan odam odatiy holdir. Ishonchsiz odam ichki qarama-qarshi kuchlar o'rtasida singan. Ongli odam o'zining his-tuyg'ulari, fantaziyalari olamini biladi, qo'rqmaydi va bundan uyalmaydi, uning fikri vaziyatga adekvat javob beradi [5].
K.Xorni potentsial dushmanlik dunyosida bolaning boshdan kechirgan yolg'izlik va nochorlik tuyg'ularini o'rganar ekan, ishonchsizlik hissi bolada keng ko'lamli noqulay omillarni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan sharoitlarni tasvirlaydi. Uni qiynayotgan sharoitlardan charchagan bola o'z hayotini saqlab qolish, atrofidagi tahdidli dunyo bilan kurashish yo'llarini qidiradi. Qo'rquv, ishonchsizlik va noaniqlik holatida bola ongsiz ravishda o'z muhitida harakat qilayotgan kuchlarga qarshilik ko'rsatish uchun o'zining xatti-harakatlari taktikasini namoyon qiladi. Bolada nafaqat bu bilan bog'liq vaziyatli xatti-harakatlar, balki uning shaxsiyatiga aylangan barqaror moyillik va xarakter xususiyatlari ham rivojlanadi. K. Xorni bunday holatni «nevrotik moyilliklar» deb atagan [15].
Z. Freyd nevrozni madaniy aqliy avtomatizmlar natijasida yuzaga keladigan kasallik sifatida belgilaydi [14]. Bir qator tadqiqotchilar shaxsning arxetipik xususiyatlari bilan belgilanadigan fikrlash, tushunish usullarini engib o'tish kerakligini ta'kidlaydilar. Ya'ni, har doim ham mantiqiy qoidalarga to'g'ri kelmaydigan sanogenlik qoidalariga muvofiq fikrlashni boshqarish. Fikrlashning patogenligini bartaraf etish uchun ular o'zingizni aqliy zo'riqishlardan qanday himoya qilish, asabiylashish va asabiylashishning oldini olish bo'yicha tavsiyalar beradi [11, 12, 17].
Sog`lom fikrlash nazariyasi va amaliyoti yaratuvchisi rus olimi Yuriy Orlov, sanogenik tafakkurning asosiy roli o'z-o'zini takomillashtirish maqsadlariga erishish uchun shart-sharoitlarni yaratishdir: xususiyatlarning uyg'unligi, o'zi va atrof-muhit bilan uyg'unligi, shuningdek, yomon odatlarni yo'q qilish, o'z his-tuyg'ularini boshqarish, o'z ehtiyojlarini nazorat qilish [2].
Olimlar tajribalar haqidagi g'oyalarni ko'rib chiqadilar, tajriba namunalarini tahlil qiladilar va ziddiyatsiz xatti-harakatlar bo'yicha maslahatlar beradilar [1, 3, 6].
Turli mualliflarning nazariy g'oyalarini umumlashtirgan holda shuni ta'kidlash kerakki, ham xorijiy, ham mahalliy tadqiqotchilar sanogenik tafakkur, salbiy xatti-harakatlarning oldini olish va tuzatish, shaxsning rivojlanishida katta imkoniyatlarni ko'rishadi.
Bugungi kunga kelib, sanogen fikrlash nazariyasi va amaliyotida juda samarali psixologik texnologiyalar ishlab chiqilgan bo'lib, ularning o'zlashtirilishi antik davrda mavjud bo'lgan his-tuyg'ularni o'z-o'zini boshqarish va nazorat qilish tamoyillari va talablariga rioya qilish imkonini beradi. Bularning barchasi ilmiy laboratoriyalarda sinovdan o'tkazildi, tibbiyot oliy o'quv yurtlari talabalari uchun o'quv dasturlariga kirdi va dissertatsiyalarda keyingi ilmiy ishlanmalarga ega bo'ldi. Albatta, yoshga, ta'lim darajasiga qarab, turli xil murakkablikdagi dasturlar taklif etiladi. Ammo barcha talabalar uchun umumiy narsa - his-tuyg'ularning avtopsixoanalizi jurnalini yuritish, his-tuyg'ularni keyinchalik ko'paytirish va patogen tafakkurni yo'q qilish uchun his-tuyg'ularni qayd etish imkonini beradigan noyob meditativ grafika texnikasidan foydalangan holda sanogenik fikrlash ko'nikmalari va qobiliyatlarini rivojlantirish. turli treninglar va kompyuter texnologiyalari imkoniyatlari sifatida.
Taklif etilayotgan psixotexnologiya maktabgacha yoshdagi bolalarga moslashtirilgan va boshlang'ich sanogenik ko'nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Tajriba ishlari katta maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarni qamrab oldi. Agar kattalarga nisbatan biz o'tmishdagi patogen fikrlash tajribasini siqib chiqaradigan yangi aqliy odatlarni yuqori darajada o'zlashtirish haqida gapiradigan bo'lsak, bolalarga nisbatan patogen fikrlashning oldini olish haqida gapiramiz.
Kaspiysk shahridagi 11-sonli "Firefly" bolalar bog'chasi, Maxachqal'a shahridagi 22-sonli "Tabassum" bolalar bog'chasi, Maxachqal'a shahridagi 27-sonli boshlang'ich maktabning tayyorgarlik guruhlarida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. Sanogenik (patogen) fikrlashni aniqlash uchun taklif qilingan pozitsiyalarni juftlik bilan taqqoslash tamoyiliga asoslangan so'rovnomaning bir varianti bo'lgan usullar qo'llanildi. Bolalarga quyidagi ko'rsatma berildi: “Sizga 10 juft bayonot beriladi. Har bir juftlikdan siz o'zingizga eng mos keladigan "a" yoki "b" ni tanlashingiz kerak. Uzoq vaqt davomida o'ylamaslikka harakat qiling, bu erda to'g'ri yoki noto'g'ri javoblar yo'q. Savollar orasida:
a) biror narsa sizga mos kelmasa, o'zingizdan g'azablanasiz yoki o'zingizdan hafsalasiz;
b) siz tashvishlanmaysiz
siz biror narsada muvaffaqiyatsizlikka uchraysiz.
a) o'rtoqlaringiz nima uchun u yoki bu tarzda harakat qilishini doimo tushunasiz;
b) siz ko'pincha atrof-muhitdan xafa bo'lasiz
o'z harakatlarining sabablarini tushunmaydiganlar.
a) biror narsadan qo‘rqayotganingizni tan olishdan yoki yaqinlaringizga ularni juda yaxshi ko‘rishingizni aytishdan uyalasiz;
b) his-tuyg'ularingiz, fikrlaringiz, his-tuyg'ularingiz va boshqalar haqida boshqalarga gapirishdan qo'rqmaysiz.
Diagnostik so'rovnomalar akkumulyatoriga psixologiyada ma'lum bo'lgan usullar asosida ishlab chiqilgan metodologiya ham kiritilgan: Ch.ning o'z-o'zini hurmat qilish ko'lami.
Spilberg, shaxsiyat shkalasi, biz "Baby Yoga" gimnastika mashqlari to'plamidan foydalandik. Bolalar musiqani tinchlantirish uchun gilamchalarda oddiy asanalarni (mashqlarning alohida pozalarini) bajarishdan xursand bo'lishdi. Dozaj va sur'at bolalarning yoshi va mashg'ulot vaqtidagi kayfiyatiga qarab tanlangan. O'rtacha sur'at asosan ishlatilgan, mashqlar 5-6 marta takrorlangan. Ushbu mashqlar to'plami tanangizni nazorat qilish, nafas olish, stressdan va ortiqcha kuchlanishdan xalos bo'lish qobiliyatini rivojlantiradi.
Maxsus mashqlar (psixotexnika, psixo-tuzatish, psixo-gimnastika va boshqalar) muloqotda qiyinchiliklarga duch kelgan va tashvishli bolalar bilan o'tkazildi, eng yorqin tuzatish ta'siri esa shaxsiyatning emotsional sohasida va o'ziga xos xulq-atvor xususiyatlarida kutilmoqda.
Psixo-gimnastika elementlari bo'lgan mashg'ulotlarda guruh a'zolari, birinchi navbatda, muloqotdagi to'siqlarni engib o'tish, o'zlari va boshqalar haqida ongliroq tushunchani rivojlantirish, ruhiy stressni bartaraf etish va imkoniyatlarni ochib berish uchun his-tuyg'ularni ifodalashning ABC ni - ekspressiv harakatlarni o'rgandilar. o'zini ifoda etish.
Psixo-gimnastika mashg'ulotlarining mazmuni va shakli quyidagi vazifalarni hal qilishga hissa qo'shishi kerak: bolaga turli xil mushak sezgilarini boshdan kechirish imkoniyatini berish; bolani uning his-tuyg'ulariga yo'naltirish va e'tiborni qaratish, ularni farqlash va solishtirishga o'rgatish; tasavvurlar, his-tuyg'ular, fikrlar tasvirlariga muvofiq harakatlarning tabiatini o'zgartirish.
Ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun maxsus texnikadan foydalanish tavsiya etiladi:
- psixotexnik o'yinlar;
- avtotrening: o'z-o'zini gipnoz bilan psixomuskulyar bo'shashishning kombinatsiyasiga asoslangan o'zini o'zi boshqarish usuli;
- psixo-tuzatuvchi-rivojlantiruvchi o'yinlar: keyinchalik ularni hayotiy vaziyatlarga o'tkazish bilan yangi muloqot va xatti-harakatlar tajribasini shakllantiradigan o'yinlar;
- o'z hissiy holatlarini tushunishga va muloqotning o'zboshimchaliklarini rivojlantirishga qaratilgan mimik va pantomimik tadqiqotlar;
- muloqotning sun'iy vaziyatlarini yaratish orqali kommunikativ ko'nikma va malakalarni rivojlantiruvchi ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik mashqlari.
Psixo-gimnastika mashg'ulotlari haftada 2 marta individual va guruh shaklida o'tkazildi. Har bir dars maxsus tashkil etilgan va to'rt bosqichni o'z ichiga olgan: 1) mimik va pantomimik tadqiqotlar; 2) xarakter va his-tuyg'ularning individual fazilatlarini ifodalash uchun eskizlar va o'yinlar; 3) ma'lum bir bolaga yoki umuman guruhga psixoterapevtik yo'naltirilgan eskizlar va o'yinlar; 4) psixo-mushaklarni tayyorlash.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda tajovuzkorlikni tuzatish bo'yicha psixo-gimnastika mashg'ulotlari to'plami bolalarning o'zini o'zi qadrlashini shakllantirish, muloqot qobiliyatlarini, o'yin ko'nikmalarini rivojlantirish va bolalarning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solish uchun o'tkazildi.
Ijobiy o'zgarishlarga ortiqcha taranglik va tashvishlarni bartaraf etish, bolalar xatti-harakatlaridagi kiruvchi salbiy tendentsiyalarning oldini olish, adekvat, konstruktiv xulq-atvor ko'nikmalarini rivojlantirish va boyitish orqali erishildi. Tuzatish ishlari bir necha bosqichda qurilgan: indikativ (2 dars); rekonstruktiv (5 dars); tuzatish (2 dars).
Тexnikalarning keng qamrovli kiritilishi qo'llanildi: vizual faoliyat, musiqa, nutqni rivojlantirish.
Eng yaxshi natijaga erishish uchun har bir darsda navbatma-navbat taklif qilinadigan quyidagi mavzular bo'yicha rasm chizilgan: "Bizning bolalar bog'chasi", "Ko'chada, hovlida", "Biz uydamiz", "Mening oilam", "Men nima qilaman?" tush ko'rish dahshatli, yoki men kun davomida nimadan qo'rqaman", "Men bilan eng yomon yoki eng yaxshi narsa nima edi", "Mening kelajakdagi kasbim". Tematik rasmning har bir bo'limi guruhga optimistik oqim olib keladi va bolalarning o'ziga bo'lgan ishonchini oshirishga yordam beradi. Bolalar uzoq vaqt davomida rasm chizishni boshlay olmagan hollarda, doimiy ravishda "Qanday qilib?" Deb so'rashadi, biz ularga umumiy maslahatlar berdik, shundan so'ng bolalar mustaqil ishlarini davom ettirdilar.
Bolalar bilan mashg'ulotlar yakunida ushbu guruhdagi bolalarda sanogenik (patogen) fikrlashning yaxshilanishini (yomonlashishini) aniqlash uchun usullar yana o'tkazildi va quyidagi ko'rsatkichlar aniqlandi: 52,9% bolalarda sanogenik fikrlash ustunlik qiladi; Bolalarning 29,4 foizi patogen fikrlashga ega; 17,6% ham sanogenik, ham patogen fikrlash xususiyatlarini teng ravishda kuzatgan.
Shunday qilib, ijobiy dinamika aniqlandi: sanogenik fikrlash ustunligi bo'lgan bolalar soni ortdi; patogen tafakkurga ega bo'lgan bolalar va sanogen va patogen fikrlash xususiyatlariga teng bo'lgan bolalar soni kamaydi.
Pedagoglar va bolalar ota-onalarining tizimli o‘zaro hamkorligi tufayli amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligi oshdi. O'qituvchilar, sanogenik fikrlashni shakllantirish usullarini yangilar ekan, ota-onalarni o'rgatishlari kerak.
Bolalarning maktabga o'tishi bilan boshlang'ich sinf o'qituvchisining shaxsiyati ularda sanogenik tafakkur elementlarini yanada shakllantirishda katta rol o'ynaydi. Maktab va bog‘cha ishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni hisobga olsak, bu muammo hamkorlikda hal qilinadi, deb taxmin qilish mumkin. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz foydalanadigan usullar katta maktabgacha yoshdagi bolalarda sanogenik fikrlashni shakllantirish uchun katta ahamiyatga ega degan xulosaga kelishimiz mumkin.