Sarbadorlar harakati Bajaruvchi: O. Mamayusupov

SARBEDAR DAVLATINING OXIRASI
Shundan keyin Ali b. Mohayad Darvishoziz bilan hamkorlikda davlat boshligʻi boʻldi. 763/1362 va 772/1371 yillar oralig'ida shialarning e'tiqodi va o'n ikki imomning ismlari yozilgan tangalar zarb qilingan. Mahdiy alayhissalom kelishini kutib otni kuniga ikki marta olib chiqish marosimi ham oʻrnatildi.Bu dastlabki chora-tadbirlar, ehtimol, yangi tartibdan umidvor bo‘lgan Darvishoziz va Shaydiy ta’siridan dalolat bersa kerak.Biroq Mas'ud Bashtiniy va Shayhasan Juriy o'rtasidagi hokimiyat munosabatlarini shakllantirgan o'sha adovat tez orada Ali b munosabatlarida ham hukmronlik qildi. Darvishoziz bilan Mohaiyad. Darvishoziz mafkurasi ekstremistik edi, garchi uning tafsilotlari noma’lum. Shunday qilib, Ali b. Mohayad o‘zining darvesh fidoyilari tarmog‘idan xalos bo‘lishga qaror qildi. Ularning mushtarak hukmronligi oʻrnatilganidan taxminan toʻqqiz oy oʻtgach, Darvishoziz Ali b.dan harbiy yordam olishga muvaffaq boʻldi. Mohayyod Hirot hukmdori Malekuseyn Kartga hujum uyushtirish rejasida. Lekin Ali b. Mokhayad lashkar boshliqlariga Darvishozizni tark etib, Sabzevarga qaytishni buyurdi.Darvish Aziz o‘zining to‘rt yuz nafar shogirdi bilan Iroqqa qochib ketdi. U 1363 yil 5 yanvarda rabbiy 764 yilda Ali b. O‘zidan keyin yuborilgan bir kishining mo‘ayyadi.Darveshlar fraksiyasi tugatilgandan keyin Ali b. Mohayyod Shayxalifa va Shayxasan Juriy qabrlarini vayron qilib, bozor (mazbala-i ahl-i bozor) savdogarlari foydalanishi uchun axlatxonaga aylantirdi. Shaydiylar qattiq ta’qibga uchradilar. Ali b. Mohayad Sabzevarda qator siyosiy to‘ntarishlar, fraksiyaviy nizolar va ijtimoiy tartibsizliklarni keltirib chiqargan ekstremistik shialikni yo‘q qilishga urindi. Biroq, darveshlarning ekstremistik shialigi tahdid sifatida saqlanib qoldi. Shaydiylar Sarbedorlar davlatini beqarorlashtirishga doim tayyor edilar, bunga Darvishozizning vorisi Darvish Rokn-ad-Dinning Sabzevarni qo‘lga kiritishi guvohlik beradi.Qatag'on davrida Ali b. Shaydi Darvish Rokn-ad-Dinga qarshi Mohayyod Forsga qochishga muvaffaq bo'ldi va u erda Sherozdagi Shoh Shoja saroyida uch yuz nafar dindorlar guruhi bilan yaxshi kutib olindi. Darvish Rokn-ad-Dinning Forsga kelishi Shoh-Shoyaxga Xurosonga harbiy aralashuv uchun bahona bo‘ldi. Muxofariylar xazinasi hisobidan qurollangan va Forsdan kelgan qoʻshinlar otryadi bilan mustahkamlangan Darvish Rokn-ad-Din va uning tarafdorlari Xurosonni zabt etishga yoʻl oldila. 1376/778 yillarda Sabzevar, keyin Badrobod, Jovayn va Jadjarm qal'alari qo'lga kiritildi. Ali b. Mohayad shaharni qaytarib olishda yordam bergan amir Valiy huzurida Astarobodga panoh izlashga majbur bo‘ldi. Ali b. Keyingi o'n yilliklarda Mohayyad sezilarli darajada kamaydi. Hukmronligining oxirida u faqat Bayhak, Nishopur va Jovayn shimolidagi hududlarni nazorat qildi. Ali b.ning soyaga qarshi siyosati. Mokxayada sezilarli natija bermadi, chunki Sabzevar har doim tarafdorlik tendentsiyalariga ega edi. Darvish Rokn-ad-Dinning 780/1379 yillar atrofida bo'lib o'tgan qo'zg'oloni bostirilgandan keyin Ali b. Mohayad Damashqdagi o'n ikki shia faqihi Muhammad b. Makki al-Ameli. Bu maktubida u Xurosonlik shialarni hidoyat qilish uchun hech qanday diniy vakolatga ega bo‘lmagan ularni himoya qilish istagini bildirgan: “Biz hidoyat yo‘qligi va hidoyat yo‘qligi sababli bu yerga [Allohning] g‘azabi tushishidan qo‘rqamiz. Muhammad b. Makki taklifni qabul qila olmadi, lekin u Ali b. uchun o'n ikki yillik shia fiqhi haqida kitob tuzdi. Mohayad va uning Xurosondagi shia fuqarolari undan amaliy qo‘llanma sifatida foydalanishlari mumkin edi.1381/783 yil boshida Temur Xurosonga kirgach, Ali ibn Mohayad unga oldindan ziyofat tayyorladi .U 1381 yil aprel oyida Nishopurga ta'zim qilish uchun keldi / Moharram 783). Ali b. Mohayad Temur Sarbedar bekligi xavfsizligini ta'minladi: u temuriylar tuzumining vassaliga aylandi. Ali b. Mohayad mahalliy ma'muriyat ustidan nazoratni va nazariy jihatdan Bayhak va Jovaynning soliq tushumlarini boshqarishni saqlab qoldi. Sabzevarda na temuriylar qo‘riqchisi, na soliq yig‘uvchi bo‘lgan. Sarbedar boshliqlari yollanma askar boʻlib chiqdi: “Sabzevar qoʻshini” temuriylarning yirik yurishida qatnashdi. Ali b. Mohayad 1386/788 yillardagi Govayza jangida o‘ldirilgan. Shaydiy qabrini tahqirlashdan qo‘rqib, Sabzevarga yashirincha dafn etilgan. Sarbedar hududi Temurga ham xizmat qilgan bir qancha hokimlar oʻrtasida boʻlingan. 1405/808 yilda Ali b.ning qarindoshi da'volari. Uning qatl etilishi va Sabzevarni ishdan bo‘shatilishi Mohayadning Sarbedaridlarning eski hududlariga bo‘lgan “meros huquqlarini” tugatdi .
SARBEDARLARNING IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTI
Sarbedarlar harakatining asosini boy oʻrta tabaqa tashkil qilgan. Sarbedarlar davlatining ba'zi rahbarlari, masalan, Ali Cheshomiy, Yadya Qaraviy yoki Ali b. Mohayadlar o'z shaharlarida birinchi o'rinni egallagan o'sha gullab-yashnagan vajalardan yoki mahalliy va mintaqaviy savdogarlar va zodagon yer egalaridan chiqqan. Pahlavon Haydar Kashshab ham badavlat zodagon, ehtimol yirik qassob bo‘lib, bu kasbni soliq yig‘ish bilan birlashtirgan. XV asrda Xuroson adabiy muhitida ma’lum bo‘lgan shaxslar orasida Sarbedar ulug‘larining o‘g‘illarini uchratamiz: ajdodlari “Sarbedar zamoni” vazirlari bo‘lgan Sharaf-ad-Din Rizo; amir-shohiy, sarbedar zodagonlari (bozorgan) oilasi vakillari (Davlatshoh, 426-bet); va Sarbedorlar davrida Isfaraxonda otasi qudratli bo‘lgan Shayx Ahari (Davlatshoh, 398-99-betlar). Bu odamlar, xuddi boshtinlar kabi, o'z yerlaridan tushgan daromad evaziga kun kechirgan.Sabzevar sarbedorlarining yana bir umumiy xususiyati ularning oʻrta asrlar Eronida, xususan, Xurosonda keng tarqalgan yashirin jamiyatlarga aʼzoligi edi. Sarbedor sarkardalarining aksariyati pahlavon unvonini olgan. Pahlavon kurash va kamondan otish bilan shugʻullanadi. U bir guruh talabalar va tarafdorlari bilan o'ralgan. Askarni o'z rahbari bilan bog'laydigan kuchli shaxsiy rishta mavjud. Sarbedarning bosh boshlig'i Pahlavon Abd-ar-Razzoq Bashtini isyon ko'targanida, uning barcha ibodatchilari xuddi shunday qilishdi. Xurosondan kelgan askarlardan tuzilgan Mohafforiylar qoʻshinida yuqori mansablarda koʻplab pahlavonlar boʻlgan.14-asrda Erondagi ijtimoiy tartibsizliklar ham pahlavonlardir. 1387/789—90 yillarda Temurga qarshi Isfahon qoʻzgʻoloniga Ali Kachapa ismli pahlavon boshchilik qilgan. Shunday qilib, sarbedarlar harakati boshidanoq qishloq aholisining ma'lum bir toifasini: polvonlar va kamonchilarni jalb qilib, o'z-o'zini tasdiqlash uchun zarur bo'lgan jangovar kuchga ega bo'ldi. Harakatning keyingi rivojlanishiga professional armiyaning yaratilishi ta'sir ko'rsatdi. Maosh to'lash Vojih-ad-Din Mas'ud vorislari duch keladigan katta muammo edi. Bu qarzni faqat davlat zarur resurslarga ega bo'lganda to'lash mumkin edi. Vojih-ad-Din Masud davrida, Sarbedar davlati kengayishni to'xtatmagan bo'lsa-da, ishlab chiqarish ish haqi va jangovar tayyorgarlikni saqlash bilan bog'liq xarajatlarning bir qismini qopladi. 1343/743 yillardagi Hirot kartslariga qarshi sodir boʻlgan falokatdan soʻng, sarbedarlar qoʻshini, uning boshliqlari va jangchilarini yoʻq qilgandan keyin vaziyat boshqacha kechdi. Ular juda sekin tiklanishdi. Vojih-ad-Din Masudning vorisi Muhammad Ay-Temur faqat bosib olingan hududning yaxlitligini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Sarbedorlar o‘n yildan ortiq vaqt davomida urushga qaytmadilar. Ko‘rdikki, matnlar Muhammad Ay-Temur va Kolu Esfandyorning o‘limiga bevosita armiya bilan bog‘liq muammo sabab bo‘lganini ko‘rsatib turibdi. Agar haqiqatan ham shunday bo'lgan bo'lsa, nima uchun "firibgarlar va jinoyatchilar" qo'llab-quvvatlashi ularga qarshi manfaat guruhlari koalitsiyasini qo'zg'atganini tushunishimiz mumkin. Muhammad Ay-Timur va Kolu Esfandyor turli elementlarni jalb qilish yo'li bilan armiyani qayta tiklashga urinib, mahalliy qo'shinlardan norozilikni keltirib chiqardi. Ular o‘zlarini professional askarlar bilan o‘rab olib, darveshlar qatori qudratlilarni ham ta’qib qildilar. Qolaversa, Kolu Esfandyar ularning maoshlarini berishni to'xtatganini bilamiz. Uning qulashiga olib kelgan pul oqimi muammolarining ba'zilari Shams-ad-Din Bashtiniyga aniq meros bo'lib o'tgan.To‘day-Temur Sarbedar hududiga bostirib kirish bilan tahdid qilganda qo‘shin butunlay tartibsiz holga kelgan. Bu Ali Cheshomiy Shams ad-Dinni taxtdan ag‘darib, hokimiyatni qo‘lga kiritgan payt edi. Qobiliyatli boshqaruvchi sifatida u Vojihiddin Mas’udning dastlabki vorislari qanday hal qilishni bilmagan vazifani o‘z zimmasiga olgan ko‘rinadi: iqtisodiyotni mustahkam asosda tiklash. Taxmin qilish mumkinki, Ali Cheshomiy qo'shini qishloqlardan va shaharlar hunarmandlaridan jalb qilingan mahalliy qo'shinlardan iborat edi. Xofeh-i Abrning yozishicha, u mamlakatning butun daromadini sarbedorlar xarajatlariga ajratgan, bu birinchi navbatda harbiy ma'noda bo'lishi kerak.Sarbedarlik atamasi tarkibiga kirgan ko‘plab ijtimoiy harakatlarni yoritish qiyin: manbalar ko‘pincha noaniq. Dastlab, bu harakat Bayhak qishloq er egalarining o'zini himoya qilish refleksi natijasi bo'lgan ko'rinadi. Aftidan, bu, avval aytib o‘tilganidek, eronliklarning (tojiklarning) mo‘g‘ul amirlariga nisbatan munosabati emas edi. Moʻgʻullarga qarshilik koʻrsatishni Xurosonda Sarbedar va Ilxoniylar hokimiyati oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash sifatida koʻrish kerak. Harakat haqiqiy diniy ma'noga ega emas edi. Shayhasan Juriy nasihatlaridan Vojih-ad-Din Mas’ud o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun olomonni qizdirish uchun oddiy vosita sifatidagina foydalandi. Biroq, biz Ali b.ning birgalikdagi hokimiyatni amalga oshirishi paytida kashf qilishimiz mumkin. Mohayad va Darvishoziz shialikning ikkilanmasdan paydo bo'lishi mahalliy xususiyatlarning ifodasi sifatida. Xronikalarda hech narsa ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi ziddiyatlarni aniqlashga imkon bermaydi. Ko‘rinadiki, Sarbedarlar davlatini bo‘lib yuborgan o‘zaro nizolar XIV asrning ikkinchi yarmida Xurosonda demografik va dehqonchilik ahvolining yomonlashganini ma’lum darajada aks ettirgan.