Sarf o’lchash vositalari Modda sarfi

Sxematik chizmadagi harflarning tutgan o’rni
A-Signallizatsiya
C-nazorat qilish
G-o’lcham holat
S-chastota
M-namlik
D-zichlik yoki o’zgarish
I-ko’rsatish
R-qayt etish yoki radioktivlik
V-qovushqoqlik
W-massa
K-vaqt yoki vaqtli dastur
F-sarf yoki farq
L-sath yoki o’lchashning quyi chegarasi
H-qo’lda ta’sir yoki o’lchashning yuqori chegarasi
U-bir nechta turli o’lchanuvchi kattaliklar
J-avtamatik ulash
E- istalgan elektr kattalik
T-harorat yoki masofaga uzatish
P-bosim
Q-sifat konsentratsiya


Xalqaro birliklar tizimi yoki SI (fransuzcha: Système International d’Unités) — fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy oʻlchov birliklar tizimi. 1960-yilda oʻlchov va tarozilar boʻyicha Parijda oʻtkazilgan 11-Bosh konferensiyada qabul qilingan. Xalqaro birliklar tizimini yettita asosiy birlik, ikkita qoʻshimcha birlik va hosilaviy birliklar tashkil etadi. Asosiy birliklar: uzunlik birligi — metr (m), massa birligi — kilogramm (kg), vaqt birligi — sekund (s), termodinamik temperatura birligi — Kelvin (K), tok kuchi birligi — amper (A), yorugʻlik kuchi — sham, kandela (kd) va modda miqdori — mol (mol). Qoʻshimcha birliklar: yassi burchak birligi — radian (rad), fazoviy burchak birligi — steradian (ster). Hosilaviy birliklar asosiy oʻlchov birliklaridan foydalanib maʼlum fizik qonuniyat asosida aniqdanadi. Bunda koeffitsiyent oʻlchamga ega emas va birga teng deb olinishi kerak.
Asosiy birliklar
Uzunlik - metr (m)
Massa – kilogram (kg)
Vaqt – sekund (s)
Temperatura – kelvin (K)
Tok kuchi – amper (A)
Yorug’lik kuchi – kandella (kd)
Modda miqdori – mol (mol)
Qo’shimcha birliklar
Radian – radian (rad)
tekis taqsimlanmaganligini, hamda bosimni oqim markazida emas truba devorlari yonida o‘lchanayotganligi va noaniq oqimning eng kichik kesim yuzasi S₂ o‘rniga S₀ kesim yuzasini qabul qilinishini hisobga oladi.
Gazlar va bug‘lar uchun sarf tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:
m³/s;
kg/s;
- o‘lchanayotgan muxitning kengayishini hisobga oluvchi koeffisiyent (kengayish koeffisiyenti);
ρ- diafragma oldidagi muxit zichligi.
Oqim xarakteri va bosimlarning taqsimlanishi hamma toraytirish qurilmalarida ham bir xil bo‘ladi (rasm 5.2). Soplolarda bosimning kamayishi faqat soplodan keyin bo‘lganligi sababli ulardagi bosimning yo‘qolishi R_P diafragmalardagidan kam bo‘ladi. Soplo Venturidagi bosimning yo‘qolishi undan ham kam bo‘ladi, chunki ularning profili toraytirish qurilmasidan o‘tayotgan oqim kesim yuzasiga yaqin bo‘ladi.

Rasm 5.2. Venturi soplosi

Hamma toraytirish qurilmalari uchun bosimlar farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchash usullarning asosiy tenglamalari va nazariyasi bir xil. Faqat tenglamalardagi ba’zi koeffisiyentlar qiymatlari bir-biridan farqlidir. Bu toraytirish qurilmalari truba diametri 50 mm (D > 50mm) dan katta bo‘lgan hollarda o‘rnatiladi.

Bu usul bilan sarfni o‘lchashda toraytirish qurilmasi bilan 8; 10; 12mm diametrli ulovchi trubkalar yordamida ulangan difmanometrlar ishlatiladi. O‘lchash komplektiga o‘lchanayotgan muhit turiga, uning xususiyatiga qarab qo‘shimcha qurilmalar kiritiladi. Masalan, bug‘ sarfini o‘lchashda kondesasion idishdan, agressiv muhit sarfini o‘lchashda ajratuvchi idishdan foydalaniladi
3.3-rasmda sektorli uzatma mexanizmli manometr konstruksiyasi ko‘rsatilgan.
Asbob bir tomoni tutqich tirqishiga 1 ulangan, ikkinchisi esa (qo‘zg‘aluvchan) zichlab kavsharlab berkitilgan va ustida poynaki 9 bo‘lgan trubkali prujinadan 4 iborat. Prujinaning ichi o‘lchanayotgan muhit bilan tutqichdagi 1 radial shtuser 13
bilan ta’minlangan kanal orqali bog‘langan. Asbob tutqichi tribko-sektorli mexanizm o‘rnatilgan plata 2 bilan jihozlangan. Ohirgisiga tishli g‘ildirak (trubka) 7 va tishli sektor 8 kiradi. Lyuftni oldini olish uchun uzatma mexanizmda bir tomoni shtift yordamida tribka o‘qiga, ikkinchisi esa plataga 2 qotirilgan kolonkaga 5 mahkamlangan, spiral prujina 6 ishlatiladi. Sektorning xvostovikiga (quyruqiga) 8 vint 11 yordamida tyaga 10 qotiriladi. Tyaga orqali prujinaning bo‘sh tomoni harakatlanishi aylanish o‘qi 12 bo‘lgan tishli sektorga uzatiladi. Tishli sektorning aylanishi, o‘qiga shkaladagi ko‘rsatgichlarni hisoblash uchun strelka 3 o‘rnatilgan, tribkaga uzatiladi. Manometr shkalasi bir maromli, chunki prujinaning harakatlanuvchi bo‘sh tomoni o‘lchanayotgan bosimga poporsional. Strelka yurishining boshqarishi vint 11 bilan amalga oshiriladi.