Sayfiddin faxriddin, o’g’li qodirjon ro’ziev ikki dunyo saodatiga yo’l

Birinchisi – chekishga o’rganishning oldini olib borilishi. 
 
Ikkinchisi – chekishga o’rganib qolganlarga chekishni tashlatish. 
 
Natijada ushbu yo’nalishlar bo’yicha ko’pchilik mamlakatlarda, turli xil 
shakllarda tashviqot va targ’ibot ishlari keng ko’lamda boshlab yuborildi. Chekishga 
qarshi profilaktika ishlari juda ko’p mamlakatlarda olib borilgan. 
 
196

 
Adabiyotlardan ma’lumki, Tokioda bo’lib o’tgan IX rakka qarshi xalqaro 
konferentsiyada chekishga qarshi kurash bo’yicha turli mamlakatlarda tashkil 
etilayotgan kompaniyalarning samaradorligi xaqida xabarlar berildi. 
 
Rossiya, Italiya, Islandiya, Frantsiya va Shvetsiyada sigaretalarni telvideniyada 
reklama qilish man etilgan. Finlandiyada sigaretalarni radio va televideniyada faqat 
kechqurun soat 9 dan keyin reklama qilishga ruxsat etilgan. Germaniyada esa soat 
7dan keyin, Kanadada esa kechqurun soat 9gacha ruxsat etilgan. Boshqa qator 
mamlakatlarda sigaretalarni reklama qilishlik hamda chekishga qarshi turli xil 
usullarni ishlata boshlaganlar. 
 
Rossiya va AQShda chekishga qarshi profilaktika maqsadida ko’p yillar 
mobaynida turli shakllarda targ’ibot va tashviqot  ishlari olib borilgan va hozirgi 
kunda ham bunday ishlar davom etmoqda. 
 
Shvetsariyada chekishga qarshi kurash bo’yicha o’tkazilgan tajriba ishlari 
natijasida ma’lum bo’ldiki kashandalarning 40-60 foizi chekishni xech qanday 
kiyinchiliksiz tashlangan ekanlar. 
 
AQShda o’tkazilgan tajribalar asosida olimlar quyidagi fikrlarni bayon qildilar: 
 
1. Har bir chekuvchi bir kecha-kunduzda qancha sigaret chekayotganini qat’iy 
hisob-kitob qilib, iloji boricha   kundan-kunga chekilayotgan sigareta sonini 
kamaytirib borishlikni lozim topishgan. 
 
2. Chekkanda shoshmasdan chekishlik, tez-tez va chuqur-chuqur tortib 
chekish, shoshilib uzoq va chuqur chekishlarga barham berishlik. 
 
3. Sigaretani oxirigacha chekmaslik, chunki unda zararli moddalarning ko’pi 
turubkacha oxirida bo’ladi. 
 
4. Iloji boricha turubkasini uzun, tamakisi yaxshi tozalangan papiruslardan 
chekish kerak, chunki antinikotin filtirlar nikotinni taxminan 50% ushlab qolishi 
mumkin, oddiy qog’ozlarning kuchi 20 foizgacha etadi. 
 
Olmoniyada chekishga qarshi «Lobesil» preparati (Berlinda ishlab chiqarilgan) 
davolash maqsadida qo’llanilgan. Bu pereparatlarning ta’sir qilish printsipi birxil. 
Sababi ular ta’sirining o’zaro o’xshashligi organizmda chekishga bo’lgan extiyojni 
kamaytiradi. Bu dorilarning zaharliligi nikotinga qaraganda ancha kam, ularni 
qo’llashlik muvaffaqiyat bilan tugagan. Kabinetga (maslaxatxonaga) murojaat 
qilinganlarning ko’pchiligi chekishni tashlagan. Ushbu preparatni qabul qilgan odam 
ko’pchilik hollarda uni icha boshlagan. 
 
Bunda dastlabki kunlarda chekishni ko’ngli tusamay qoladi. Tabletka kuniga 4-
5 mahal ovqatlanishdan oldin ichiladi. Davolash muddati 7-10 kun. Zarur bo’lsa 
keyinchalik yana 2-4 xafta qabul qilib, so’ngra sekin-asta tabletkalar ichish sonini 
kamaytirib borish kerak. Yurak tomir tizimida keskin o’zgarishlar bor bo’lgan kishi 
lobesilni ichmasligi kerak.  
 Yugoslaviyada 
«Kuzminovich tabletkasi» - tabeks chiqarilgan. Ta’siri  
lobesil tabletkasiga o’xshashdir. Tabeks tabletkasi quydagi sxema bo’yicha 
qo’llaniladi: 
 
Birinchi 3 kunda, 6 tabletkadan (xar ikki soatda bir tabletkadan), so’ngra sekin 
asta kamaytirib borib, 25chi kuni bir tabletkaga tushiriladi. 
 
197

 
Uning tarkibida nikotinning tuzilishiga o’xshash «tsitizin» alkaloidi bo’lib 
nikotinga o’xshash ta’sir etadi. Lekin nikotinga o’xshash zaxarli emas. Uni 
qo’llanilganda nerv hujayralarini «aldab» nikotinga nisbatan talabni kamaytiradi.  
 
«Anabazin gidroxlorid» tabletkasi ham nikotinga, ko’proq tsitizinga o’xshash 
ta’sir etadi. U «Anabazis afilla» o’simligidan olinadi, qishloq xo’jalik 
zararkunandalariga qarshi qo’llaniladi. Unga ishlov beriladi, zaharliligi kamayadi. 
Uning ta’siri ham xuddi yuqoridagidek «aldashdan» iborat. 15-20 kun qo’llanilganda 
(sxemasi bo’yicha) chekishdan voz kechish sezilarli darajada bo’ladi.  
 
«Benzedrin» preparati ham lobesil kabi ta’sir etadi. Nikotinga talabni 
kamaytiradi. 
 
Sedativ, tinchlantiruvchi – tranklivizator pereparatlari (borm preparati, 
voleriana, nozepam va boshqalar) kishiga tinchlantiruvchi ta’sir qiladi. 
 
Ular qo’shimcha preparatlar hisobida qo’llaniladi. 
 
Ayrim hollarda og’izni mis kuporosi eritmasi, protargol, kollargol tannin 
kabilar bilan chayish ham yaxshi natija bergani qayd etilgan. 
 
Adabiyotlarda, igna sanchish (refleksoterapiya), gipnoz qilish yo’li 
(psixoterapiya) bilan davolashlar ham ma’lum darajada chekishdan qaytarish haqida 
so’z boradi.  
 
Sport bilan shug’ullanish va bunda chekishdan voz kechish eng yaxshi 
odatlardan hisoblanadi. Axir, mashhur bokschilar, xokkeychi Anatoliy Firsov, 
dunyoga mashhur Pele va Eysebiolarning muvaffaqiyatlariga ularning chekmasliklari 
ham yordam bergan-ku!  
1991 yildan AQShda  transdermal, ya’ni teri ostiga tikib qo’yiladigan dori 
vositalari qo’llanila boshlandi. Natijada dori vositasi sekinlik bilan organizmga 
so’rilib, uzoq muddat ta’sir qiladi.  
Yoshlar ko’pincha birato’la tashlashi, keksaroq kishilar sekinlik bilan, sonini 
kamaytirish, yarimta chekishlar bilan chekishni tashlamoqdalar. 
 
Chekishni tashlagandagi «abstinent sindrom» ya’ni kayfiyatni buzilishi, 
toqatsizlik, vahima-tashvish, uyquning va ishtahaning buzilishi, terlash, yurak urishi, 
yurak ustida og’riq, kabilar bo’lgan taqdirda biroz chidam-matonatlilik qilinsa tezda 
bu belgilar yo’qoladi. 
 
Xulosa qilib aytganda, ushbu xayrli ishda shifokorlar, o’qituvchilar, 
tarbiyachilar, kasaba uyushma va tashkilotlar bilan birga olib borilsa, hamda uni 
maqsadga muvofiq doimo-muttasil, uzoq muddat tashviqot-targ’ibot 
ishlari,reklamalar bilan olib borilsa yaxshi samara beradi. Bir qancha kasalliklarni 
oldini olgan va balolarni yo’qotgan, Alloh bergan umrni saqlab qolishga o’z 
xissamizni qo’shgan bo’lamiz.  
 
Amalda foydaliroq  va ko’proq xollarda qo’llanilgan preparatlar lobelin, tsitizin 
va keyingi vaqtlarda anabazindan foydalanilmoqda. Lobelin va tsitizinlar yurak-tomir 
va nafas tizimini qo’zg’otadi. Lobelin «lobesil», tsitizin «tabeks» nomlari bilan 
tabletkalar holida chiqariladi. Preparatlar qo’llanilganda organizmda o’rganib 
qolingan nikotinga o’xshash ta’sir etib uni chekish to’xtatilgandagina «nikotinga 
ochlik» ni yo’qotadi. Ularni qo’llash instruktsiyasi bo’yicha olib boriladi. 
 
Keyingi paytlarda “anabazin gidroxlorid” qo’llanilmoqda.Uni o’zimizda 
fanlar Akademiyasining Bioorganik ilmiy-izlanish institutida olingan. Preparat 
 
198

quydagicha qo’llaniladi. Boshlamasiga papiro’s chekkandek kuniga 20-25 tabletka, 
so’ngra har kuni bir tabletkadan kamaytira boriladi. 20 kundan so’ng 10 kun 
mobaynida bir tabletkadan, bunda chekilmaslik kerak. Umumiy davolanish kursi 30 
kun. So’ngra, agarda chekishni batamom tashlasa, davolash kursi yana qaytariladi. 
 
«Igna sanchish» usuli bilan davolanish ham yaxshi natijalar bermoqda. 
 
Apomorfin yordamida chekishga qarshi “salbiy-shartli refleks” usuli ham 
qo’llaniladi. 
 
Gipnoz yordamida uxlatib qo’yib, tamaki tutiniga qarshi davolash usuli ham 
juda yaxshi samara bermoqda. Buning uchun shifokor chekuvchini gipnozdan oldin 
va undan keyin yaxshilab tushuntirish va eng asosiysi bemor ishonishi va xohishi 
bo’lishi kerak. Gipnoz bir oyda 3-4 marta qaytariladi. 
 
Yana yaxshi samara beruvchi, o’z-o’zini ishontiruvchi, usul qo’llaniladi. 
Bunda bemor-chekuvchi doimo bir qancha so’zlarni qaytarib yuradi: «men 
chekishdan butunlay voz kechdim, endi chekmayman, cheksam boshimni og’ritadi, 
chekmasam yuragim, nafasim yaxshilanadi, o’zimni yaxshi his qilaman, papiro’sni 
ko’rsam ko’nglim aynaydi, endi og’zimga ham  olmayman», kabi so’zlar. 
 
Bulardan tashqari, boshqa jismoniy ishlar bilan shug’ullanish, cho’milish, 
ochiq havoda ko’proq yurishlik kerak. Achchiq narsalardan, ayniqsa spirtli 
ichimliklardan ichmasligi, yaxshi ovqatlanish, mineral suvlardan ichishi kerak. 
 
Nikotin tutgan, qog’ozga singdirilgan surtma-moy «nikotinli  leykoplastir»ni 
har soatda bir marta teriga, 16-24 soat davomida, yopishtirish usuli bilan chekishga 
qarshi davolash hamda «nikotinli  rezinani  chaynash» usuli (1984 yili) bilan ham 
chekishga qarshi davolash usulidan foydalanib, ma’lum darajada yutuqlarga 
erishilgan. Qo’shimcha dori sifatida nikotinning noretseptor antagonistlari bo’lmish, 
nikotin retseptorlari agonisti mekamilamin, antidepressant - doksepin, anksiolitik - 
buspiron kabi preparatlar ham chekishga qarshi kurashda foydalaniladi. 
Aziz o’quvchi! Ma’lumki, ko’pincha chekkan kishi ichadi yoki aksincha – 
ichgan kishi chekadi. Xattoki ushbu holat ayrim shaxslarda uning turmush tarziga 
aylangan. Demak, yana eng yomoni u o’z organizmini ikki tomonlama zaxarlaydi.  
 
XULOSA: 
 
1.
 
Eng yaxshisi,xurmatli o’quvchilar,turli xil kasalliklarni keltirib chiqaruvchi, 
mavjud kasalliklarni yomonlashtiruvchi, natijada o’lim sodir bo’lishiga 
sababchi sigareta chekishni tashlashlik, eng ma’qul ish hisoblanadi. 
2.
 
Chekish natijasida 90% o’pka raki kelib chiqishini hisobga olish shart. 
3.
 
Ayollardagi «ko’krak raki»dan ko’ra, chekuvchi ayollarda ko’proq «o’pka 
raki» uchraydi. 
4.
 
AQSh va boshqa ko’pchilik mamlakatlarda sodir bo’layotgan yong’in 
hodisalarining sababi sigareta chekishdan kelib chiqar ekan.  
5.
 
AQShda 100000 dan ortiq bolalar chekishni 13 yoshgacha bo’lgan davrda 
o’rganganlari aniqlangan. 
6.
 
«Passiv» chekish natijasida chekmaydigan oilalarga nisbatan chekuvchi 
oilalar o’rtasida o’pka raki 20% dan ortiq uchrashi ham qayd etilgan. 
 
199

7.
 
Tabobatdagi sog’liq uchun sarflanadigan xarajat chekuvchilar orasida 5000 
dollardan ortiq ekanligi ham aniqlangan. 
8.
 
Chekuvchilardagi ishga yaroqsizlik kunlari ham (byulletenga) 
chekmaydiganlarga nisbatan 6,5 kun ortiqligi hisoblab chiqilgan. 
9.
 
Jamoatchilik tomonidan bir pachka sigaret uchun sarflanadigan pulning 
miqdori 1990 yilda 2,89 dollarni tashkil qilgan. 
10.
 
AQSh da sog’lik uchun hamda ish qobilyatini yo’qotganligi uchun 
sarflanadigan mablag’ 1985 yilda 65 mld.ni tashkil qilgan bo’lsa, 1994 yilda 
100 mld. ni tashkil qilgan. 
 
Yuqoridagilardan ma’lumki, tamaki chekish ma’lumoti-ilmi past va hayoti 
nochor halq orasida, ayniqsa yoshlar va yosh ayollar orasida erta boshlanib, ularda 
odat tusiga kirib qoladi. Shuning uchun ham AQShda chekishga qarshi tashviqot va 
targ’ibot ishlari, profilaktika masalalari, ana shunday guruh odamlar ichida keskinroq 
olib borish lozim, deb topilgan. 
 
Xulosa qilib aytganda, keyingi o’n yilliklarda, turli xil mamlakatlardagi ko’zga 
ko’rinarli kimyogar-olimlar, tibbiyot xodimlari, biologlar va boshqalar tomonidan 
olib borilgan qator salmoqli ilmiy ishlar qilindi. Natijada tamaki chekishlik, tamaki 
maxsulotlarini xar xil shaklda qa’bul qilishlik chekish, chaynash, nasvoy sifatida 
qo’llash, ularning inson organizmiga insoniyatga, xalqqa, Vatanga, ijtimoiy 
xo’jaliklarga,oilaga nihoyatda zararli ekani juda ko’p misollarda aniqlangan. 
 
Tamaki va tamaki maxsulotlari, nikotin, avvalo to’g’ridan-to’g’ri odam 
organizmiga zaxarli ta’sir etadi. Organizmning salbiy ta’surotlarga ko’rsatadigan 
qarshiligini, himoya reaktsiyasini, organizm immun tizimi faoliyatini kamaytiradi. 
 
Mavjud kasalliklarning kechishini tezlatadi va taraqqiy etishini kuchaytiradi. 
Ayniqsa yomon o’simtalarning rivojlanish jarayonini kuchaytiradi. 
 
Turli xil kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo’ladi.  
 
Tamaki chekish bolalarning, ayniqsa yosh bolalarning, rivojlanishiga 
o’smirlarga, qiz bolalarga, yosh xotin-qizlarga, homiladorlarga, homilaga salbiy, 
zararli ta’sir ko’rsatadi. 
 
O’sayotgan avlodning ruhiyatiga, jismoniy holatiga, xarakteriga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. Shuningdek, chekuvchilar bo’lgan havoda passiv chekuvchi bo’lganlar 
ham, ko’proq zararlanadilar. 
 
Bulardan tashqari chekish natijasida oilaga, davlatga, jamiyatga, ishlab 
chiqarishga va ayniqsa chekuvchilarning o’ziga katta iqtisodiy, ma’naviy, ruhiy, 
ijtimoiy-sotsial zarar keltirishi tajribalar va ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan. 
 
Aytish mumkinki keng ko’lamda, ko’pchilik mamlakatlarda olib borilgan va 
olib borilayotgan tashviqot va targ’ibot ishlari o’zining ijobiy samarasini bermoqda. 
 
So’ngi so’z o’rnida:xar qanday olib borilgan ishlar, urinishlar tashviqot va 
targ’ibot ishlariga nisbatan eng samaradorligi, natijaliligi va eng muhimi 
chekuvchining o’zidagi xulosa va irodadir deyishga haqlimiz! 
 
Xurmatli o’quvchi, shu o’rinda aytib o’tmoqchimizki, bunday hayot tarzidagi 
o’ta zararli bo’lgan chekishning oqibati va xalq farovonligiga doimo putur etkazib 
kelayotgan nashavandalik, barcha mamlakatlarda ham ana shunday ko’rinishlarda 
davom etib kelmoqda desak xech mubolag’a bo’lmasligiga ishonamiz. 
 
Endi asosiy maqsad profilaktikadan iborat bo’lishi kerak. Shunday emasmi?! 
 
200

 
Urushma, ichma, chekma 
Obro’ying erga to’kma.  
                                                                                                  (Xalq maqoli) 
* * * 
Vino hech qachon aql bilan do’stlasha olmaydi. 
                                                                                            (Rus xalq makoli) 
* * * 
«Vino insonlarning salomatligini yo’q qiladi, 
Oilani xarob qiladi va hammadan ham yomoni,  
Odamlarning o’zidan tashqari ularning avlodini ham quritadi». 
(L.N.Tolstoy) 
 
* * * 
Maxtumquli so’zlariga ko’ra: 
Sog’liging qadrini bilgin, 
Xasta bo’lmasdan burun. 
Xastalik shukrin qilgin, 
Toki o’lmasdan burun. 
 
* * * 
 
Yoshingga yosh qo’shadi, bilakda kuch jo’shadi, 
Chehrang yog’du sochadi. Sport bilan chiniqsang! 
Aslo tolmas bo’lasan, kasal bo’lmas bo’lasan, 
Doim quvnoq yurasan. Sport bilan chiniqsang! 
Epchil bo’lib o’sasan, kuchga to’lib o’sasan, 
Sinovlardan o’zasan. Sport bilan chiniqsang! 
                                                                                             ( Xolmurod Safar) 
* * * 
         Chekish va ichish odamlarni qadim zamonlardan o’z girdobiga tortib kelgan va 
undan juda ham katta o’lpon (jarima) olgan va olib kelmoqda: 
         Yosh  umrini  hazon  qiladi,  tanasidan madorini oladi, quvvatini ketqazadi, 
insoniyatning eng yaxshi odamlarini xalokatga yo’liqtiradi.  
                                                                                               ( Jek London) 
 
 
201

 
XI  QISM 
 
ODAM UMRINING BOSQIChLARI VA TARBIYa  
BERIShLIK 
 
Odam organimining rivojlanishi doimiy – to’xtovsiz jarayondir. Lekin bu davr 
ko’rib turganizmizdek o’zining biologik, morfologik, bioximik va fukntsional 
xususiyatlariga ko’ra bir necha davrlarga - etaplarga bo’linishi mumkin. Bunday 
bo’linish juda murakkab jarayon bo’lib, ba’zi bir morfologik ko’rsatkichlar bu 
o’rinda istalgan ahamiyatga ega bo’lmasdan qolishi mumkin. Shuning uchun ham 
bola yoshli davrini etaplarga yoki davrlarga bo’lishda mediklar, biologlar 
morfologlar, bioximiklar antropologlar, geograflar va boshqa ko’pgina mutaxassislar 
qatnashadilar. 
Ko’pgina davlatlarda odam umrini quyidagi davrlarga bo’lish qabul qilingan: 
1.
 
Endi tug’ilgan davr (chaqaloqlik davri) - 1-10 kungacha 
2.
 
Emizikli davri (ko’krak yoshi davri) - 10 kundan 2 yoshgacha 
3.
 
Dastlabki bolalik davri    - 2-3 yosh 
4.
 
Birlamchi bolalik davri   - 4-7 yosh 
5.
 
Ikkilamchi bolalik davri   - 8-12yosh (o’g’il bola)  
- 8-11 yosh ( qiz bola)  
6.
 
O’smirlik davri    
 
- 13-16 yosh (o’g’il bola) 
     
  - 
12-15 
yosh 
(qiz 
bola) 
7.
 
Navqironlik davri    
- 17-21yosh (o’g’il bola)  
  
 
 
 
 
 
- 16-20 yosh ( qiz bola) 
8.
 
Etuklik davri  
I davri  
- 22-35 yosh (erkaklar)  
 
      - 
21-35 
yosh 
( 
ayollar) 
  
 
 
 
II davr  
- 36-60 yosh (erkaklar) 
 
      - 
36-60 
yosh 
(ayollar) 
9.
 
Keksalik davri  
 
 
- 61-74 yosh (erkaklar)  
 
      - 
56-74 
yosh 
( 
ayollar) 
10.
 
Qariyalik davri  
 
 
- 75-90 yosh  
11.
 
O’ta qariyalik davri  
 
- 91 va undan ortiq yosh.  
 
Ko’rinib turibdiki, odam tug’ilganidan keksaygunicha bir necha davrlarni bosib 
o’tadi. Shu davrlar ichida organizm ichki va tashqi faktorlar ta’sirida bir qancha 
o’zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun ham shaxsning rivojlanishida, uning kamol 
topishida ta’lim va tarbiyaning ahamiyati nihoyatda katta. 
Ilmiy ma’lumotlarga ko’ra,  agarda bolaning 4 yoshlik davrini 100% deb olsak 
(bilib va o’rganib olishlik salohiyati) u 5-6  yoshga borganda 6-8 martaga, 7-8 
yoshida 8-10 martaga (800-1000%ga) oshar ekan. Ammo 10 yoshdan keyin 200%-i, 
20-30  yoshga borib 10%-i qolar va kelguvchiga xizmat qilan ekan. 
 
202

Shunday ekan tabiat in’om etgan qobiliyat, salohiyat – imkoniyat bola 
tarbiyasida mumkin qadar ilgari ya’ni bog’cha va  maktab yoshida bo’lgan davrlarda 
eng samarali hisoblanar ekan.  
Haqiqatan ham olamga mashhur olimu allomalar (Navoiy, Amir Temur, 
Ulug’bek, Abu Ali ibn Sino va boshqalar) yoshdiligayoq ilmga, bilishga intilib, katta-
katta kitoblarni mutolaa qilishgan, o’rganib o’z fikrlarini boyitishgan. Qur’oni 
Karimni yoddan bilishgan. Imom Buxoriy 10 yoshga etganda 10000 hadisni yoddan 
ayta olgan. Yoayotdan ma’lumki, yosh bolalar hamma narsaga qiziqib bilib olishga 
intiladilar. Kattalarni so’roqqa tutadilar, xatto ayrim bolalar bir kecha-kunduzda 
1000-1200 gacha savollar berib, ko’pini esda saqlab qoladilar.  
Ruhshunoslarning isbotlashlaricha, 5-7 yashar bolaning  ma’lumotlar qabul 
qilish,  xotirada saqlab qilsh xususiyatlari 8-9 yoshli bolalarnikiga qaraganda 
kchliroq bo’lar ekan. Modimiki shunday ekan, bolaning bu xususiyatlarini ishga 
solish uchun uning dunyoqarashini to’g’ri shakllantirishga xarakat qilmoq lozim.  
Ota-onaning o’z frazandiga  dastlabki bilim va malakalar berishi, Vatan 
muqaddas ekanligini tushuntirishi kelgusida bola uchun ham, jamiyat uchun ham 
hoyat foydalidir.  
Ilmiy tahliliy axborot jurnalida ta’kidlanishicha, tafakkur, iste’dod zarralari 
bolalik davrlaridayoq shakllanadi. Olimlarning aniqlashicha,  bola aqli-fikrini 
shakllanishi davri asosan 7 yoshgacha qiyomiga  etar ekan. Aynan shu davrda u 
qanday inson bo’lib etishishiga zamin bo’ladigan butun axborotning 70 % ini 
o’zlashtirar ekan.  
Demak, bola tarbiyasini, «hali yosh, katta bo’lsa bilib oladi» degan noto’g’ri 
fikrdan holi bo’lgan holda, erta boshlab, bunda ularga o’rgatuvchi –tarbiyalovchi 
shaxslar iloji boricha, imkon qadar, ilmli-bilimli, hayotni yaxshi tushungan,  
ma’naviyatli, madaniyatli pedagog-valeologlar bo’lsa nur ustiga a’lo nur bo’ladi.   
 
 
KUZATISHLAR   NIMANI   BERDI? 
 
Tabobat ahli sifatida (vrach-olim sifatida) bir necha o’n yillik, ko’p yillik 
kuzatuvlarimiz va so’rab aniqlaganimizga qaraganda, bizga avvaldan ma’lumki, men 
esimni taniganimdan beri ko’pchilik bobolarimiz hamda ota-onalarimiz doimo byosh 
vaqt namoz o’qishni kanda qilishmagan va hamma vaqt tahorat qilib yurishgan. 
Hatto ular besh vaqt namozdan tashqari bir kecha-kunduzda yana bir qancha 
nafl namozlari va boshqa qo’shimcha namozlarni ham o’qib yurishgan. Demak, ular 
bir kecha kunduzda ko’plab tahorat qilib yurishgan. Ma’lumki tahoratda og’iz, burun, 
tomoq, yuz, bir necha marta chayiladi. Quloq, gardan bo’yin, bosh yuviladi, qo’l-
oyoqlar, panjalarning orasi bir necha bor, jinsiy va chiqaruv a’zolari ham qayta-qayta 
tozalab yuviladi. Umuman dush qabul qilinadi, cho’milib rohat  qilinadi. Insonning 
bunday doimo poklanib yurishi, doimo jismonan muntazam ravishda xarakatda 
bo’lishi gigiena va valeologiya fani nuqtai nazaridan eng yaxshi xislatlardan 
hisoblanadi. Ushbu va quyida bayon etiladigan so’zlarning diniy da’vatga hech 
qanday aloqasi yo’q.  To’g’ri tushunasiz deb ishonamiz. Bunday holatlar insonga 
 
203

ruhiy, ham jismoniy natijalar berib, albatta o’z samarasini beradi. Salomatligi 
mustaxkamlanadi va umri uzayadi.  
Shunday ekan, yuqorida qayd etib o’tganimizdek, turli xil harakatlarni hisob-
kitob qiladigan bo’lsak, atigi bir oyning o’zida, har kuni faqat besh vaqt namoz 
o’qilganda quyidagi harakatlar bajariladi: 
1.Qaddi qomatni rostlash. 
2.Engashish va rostlanshn. 
Z.O’tirib turish. 
4.O’ngga va chapga salom berish. 
5.Qo’l ochib duo qilish (bunda ikkala qo’llar, yuz va bosh muskullari ishga 
tushadi). 
b.Tanadagi turli xil. guruh muskullarining harakati. 
7.Barcha tana muskullarining kombinatsiyalangan harakatlari bajariladi. 
Tananing barcha mushaklari va a’zolari xarakatda bo’ladi. 
8. Nerv-asab tizimi barcha dunyoviy tashvishlarni unutish shart bo’ladi (qoida 
bo’yicha).  
Xulosa qilib aytganda, faqat 10 kunning o’zida yuqoridagi tana muskullarining 
barchasini qilgan harakatlari 8'310ga etar ekan, ya’ni faqat besh vaqt namozning 
o’zida kuzatilgan bajarilgan harakatlarning soni shunday hisoblanadi. 
SAVOL: 1 yildachi? 
JAVOB: Bir yilda 99720 marta yoki balki ko’proq namoz o’qilganda bu hisob 
100'000 dan oshib ketar ekan. 
SAVOL: Odam 70 yil yashaganda-chi? 
JAVOB: 70 yilda 250000000 dan ko’p marotaba organizm muskullarining faol 
hatti-harakati kuzatiladi va yana eng muhimi asab tizimi ham dam oladi. 
Shunday qilib, odamlarni kuzatish, ularning ayrimlari bilan suhbatlashib, savol-
javoblar qilganimizda shular ma’lum bo’ldiki, shamollash, tomoq og’rishi, 
tovushning o’zgarishi, burunning shamollash kasalligi (rinit), bronxlarning 
shamollashi (bronxit), yuqori nafas yullarining shamollash kasalliklari, yoshlarda 
ko’plab uchraydigan gardan muskullarining shamollashi, oyoq qo’llarning og’rishi, 
bo’g’inlarning og’rishi (revmatizm kasalligi), yoki poliartiritlar, harakat a’zolarining 
shamollashi, hatto bavosil kasalligi ham juda kam uchragan yoki bo’lmagan. 
Shuningdek yuqorida qayd etilgan yurak tomirlar, me’da-ichak kasalliklari va boshqa 
kasalliklar ham yoshlikda va o’rta yoshlarda juda kam uchragan yoki deyarlik 
uchramagan. Chunki ular hammasi doimo faol harakatda bo’lishgan. 
Keyingi yillarda va hozirgi bizning nazariy va amaliy kuzatishlarimiz ham 
yuqoridagi fikrlarning haqiqat ekanligini tasdiqlab kelmoqda. 
Mustaqillik tufayli hozirgi kunda yoshlarning Islom ta’limotini o’rganishga va 
unga amal qilishlari, ularning sihat-salomatligining yaxshilanishi va uning 
mustaxkamlanishida, kasalliklardan tezda forig’ bo’lish va ayniqsa, turli xil 
kasalliklarning oldini olishda ulkan, qudratli salohiyat (potentsial) bo’lib, o’zining 
katta samarasini beradi. Natijada odamning mehnat qobiliyati o’sadi, samarali ish 
bajaradi, kasallik varaqalari keskin kamayadi va oqibatda davlatimizning «Sog’lom 
avlod uchun» degan shiorga amaliy javob bo’ladi, Jamiyat sog’ayadi, ichkilikka va 
 
204

chekishlarga barham beriladi, sotsial ta’minot yaxshilanadi. Umr uzayadi va kelajagi 
buyuk davlatni qurish uchun real, haqiqiy moddiy va iqtisodiy asos bo’ladi.