Сборник V международной

DORI VOSITALARINI MATEMATIK MODELLASHTIRISH
Aliyeva N.M., Samigova N.X.
Toshkent farmasevtika institute 
e-mail: [e-mail], tel.[phone]
Dolzarbligi: Zamonaviy farmatsevtika sanoatining ustuvor yo’nalishlaridan biri - yangi dori vo- 
sitalarini yaratish bilan bog’liq bo’lgan vaqt, xarajatlar va xavflarni kamaytirishdir. Yangi dori vositasini 
ishlab chiqish va bozorga chiqarish jarayoni odatda 10 yildan ortiq davom etadi va investitsiya qilingan 
mablag’larning umumiy miqdori 800 milliondan 2 milliard dollargacha bo’lishi mumkin. Ammo investitsi- 
yalarning mavjudligi har doim ham ilmiy tadqiqot va tajribalarning muvaffaqiyat kaliti degani emas.
Maqsad: Bunday vazifalarni hal qilishda matematik modellashtirishdan tobora ko’proq foydala- 
nilmoqda. Ushbu usul yordamida dori vazifalarini aniqlash, farmakologik xususiyatlarning optimal kom- 
binatsiyasiga ega bo’lgan molekulalarni tanlash va natijada rivojlanishning har bir bosqichida to ’g ’ri va 
eng muhimi, asosli tanlov qabul qilish mumkin. Model m a’lum bir ob’ektning qanday ishlashini tushunish; 
uning tuzilishi nima, ichki aloqalar, asosiy xususiyatlar, rivojlanish qonuniyatlari, o ’z-o’zini rivojlantirish 
va atrof-muhit bilan o ’zaro ta’siri; ob’ekt yoki jarayonni boshqarishni o ’rganish, eng yaxshisini aniqlash, 
berilgan maqsadlar va mezonlarni boshqarish usullari; ko’rsatilganlarni amalga oshirishning bevosita va 
bilvosita oqibatlarini bashorat qilish, ob’ektga ta’sir qilish usullari va shakllari aniqlash uchun kerak.
Usul va uslublar: Zamonaviy usullar dori vositalarini ishlab chiqishning turli bosqichlarida matem­
atik modellardan foydalanishga imkon beradi. Masalan, fiziologiya, biokimyo va organizmda sodir bo’ladi- 
gan jarayonlarni tartibga solish bo’yicha barcha turdagi m a’lumotlarga asoslangan biologik modellashtir- 
ish preparatning maqsadi bilan o’zaro ta’sirini va uning organizmda tarqalish tezligini miqdoriy aniqlash 
imkonini beradi. Matematik usullar orqali farmakokinetika (dorilarning organizmdagi xatti-harakati) bilan 
birga farmakodinamika (dorilarning organizmga ta’siri)ni modellashtirish mumkin. Farmakokinetikaning 
asosiy ko’rsatkichi - bu vaqtga qarab qon plazmasidagi preparat kontsentratsiyasining o ’zgarishidir. Shunga 
ko’ra, egri chiziq juda oddiy matematik ifodalar bilan tasvirlanadi. Agar, dori vositasi tabletka shaklida qa­
bul qilinadigan bo’lsa, unda eng oddiy ikkita differentsial tenglama bilan ifodalanadi. Keyingi qadamda 
differensial tenglamalarning shunday parametrlarini izlash kerakki, model va tajriba m a’lumotlari o ’rtasi- 
dagi optimal nisbatni olish mumkin bo’lsin. Bitta bemorda buni qilish juda oddiy. Ammo boshqa bemorlar 
uchun bu parametrlar mos kelmasligi mumkin. Aholi uchun modelni umumlashtirishga statistik usullar 
yordam beradi, bunda ikki turdagi og’ishlar hisobga olinadi: biri umumiy, ya’ni o ’lchovlarning aniqligi va 
texnikasi bilan belgilansa, ikkinchisi insonning individual xususiyatlari bilan bog’liq. Shaxsiy xususiyatlar 
(jins, irq, yosh va boshqalar) asosida mutaxassislar bu turlardan qaysi biri preparatning xatti-harakatlariga 
ta ’sir qilishini aniqlaydi va ularni modellarga kiritadi. Bunday model bir kishi uchun emas, balki aholi 
uchun yo’naltirilgandir.