Schwarz, weiss, rot, grau

2.3. Немис тилида ҳарбий терминологияни ўрганишга мўлжалланган машқлар системаси
Немис тили дарсларида ҳарбий терминларни ўргатиш жараёнида ассоциация усулини қўллаш ассоциатив образлар орқали амалга оширилди. Образларни танлаш учун маълум талабларга амал қилинди, жумладан, танланган, тақдим этилаётган ассоциатив образ курсантлар тасаввуридаги тасаввур билан умумий хусусиятлари жиҳатидан боғлиқ бўлиши муҳим аҳамият касб этди. Масалан, ассоциатив боғлиқлик қуйидагича бўлиши мумкин: (1) ранглар (schwarz, weiss, rot, grau); (2) шакллар (quadrat); (3) иш ҳаракати (turnen, springen, malen); (4) ҳид ва таъм билиш (suess); (5) предмет ҳажми (gross, klein); (6) иншоатлар номи (die Turnhalle).
Ўзбекистонда ўзининг методик мактабини яратган йирик олим профессор Ж.Ж.Жалолов ёзишича “хотира – психик жараён бўлиб, инсон ҳаётида йиғилган тажрибанинг инъикоси унда жамланади”. Хотирада сақлашнинг акс ходисаси – эсдан чиқариш ёки хотирадан кўтарилиш дейилади. Хотира қисқа муддатли (oneратив) ва узоқ муддатли (доимий) бўлади. Узоқ муддатли хотирада нутқда қўллашга тайёр турадиган тил материали caқланади. Қисқа муддатли хотира эса нутқда материални тез ва тўғри қўллашга хизмат қилади.
Курсантларга немис ва ўзбек тилидаги ўхшаш ҳарбий терминларни ёзиш вазифа қилиб берилди. Бу курсантларнинг хотирасини кучайтиришга ва сўзларни узоқ вақт хотирада сақлаб қолишларига ёрдам беради. Масалан, Butterbrot – бутерброд (сарёғ, нон), Kurort – курорт (даволаниш, дам олиш маскани), Rücksach – рюкзак (елка, қоп; елкага осиладиган қоп), Halstuch – галстук (бўйин, рўмол), Eisberg – айсберг (муз, тоғ). Шу билан бирга бу сўзларни тўғри талаффуз қилиш ва урғуларни тўғри қўйишга катта аҳамият қаратиш муҳим саналди. Масалан, das ΄Butterbrot, das ΄Kurort, die ΄Flasche, der ΄Rücksack, der Rand, Er΄satz, der Ka΄pellmeister, der ΄Halstuch.
Матнларни ўқиш тушуниш ва ҳарбий терминларни таржима қилишда немис ва ўзбек тилларида товуш, сўз ва ёзилиши жиҳатдан ўхшаш лексика танлаб олинди (Museum, Theater, Apotheke, Küche, Karte, Still, Storm). Бошқа тиллардан немис тилига турли йўллар билан ўзлашган сўзларга эътибор қаратилди (Restaurant, Génie, Genre, Ingenieur, Tourist, Regisseur).
Курсантларга ҳарбий лексикани ўргатишдан кўзланган мақсад, уларни эркин мулоқот қила олишга ўргатиш, ахборотни етказиш ва қабул қилиш жараёнида тушунча, фикр, ғояларни ўз маъносида, бутунлигича узатиш ва тушунишга қаратилди.
Психологлар ёзишича “сўз – ”. Шу боис сўзларни қўллашда она тилидаги керакли сўзларни
Нутқ инсон бош мияси фаолияти бошқарадиган мураккаб руҳий жараён ҳисобланади. Миянинг анализ-синтез қила олиши заминида биринчи ва иккинчи сигнал системалари фаолият кўрсатади. Биринчи сигнал системаси эшитув, кўрув, ҳид ва таъм билиш ва бошқа сезгилар ёрдамида ташқи дунёни ҳис этиб, билишга имкон беради, сигнал системасининг бу тури ҳайвонот дунёсига ҳам тааллуқли. Иккинчи сигнал системаси эса тил белгилари орқали воқеликни умумлаштириш хизмат қилади ва сўз орқали ифодаланади, нутқни идрок этгаиида, унинг мазмунига эътибор беради.
Тил воситаларини эгаллаш мушоҳада ва идрокдан бошланиб, тафаккур томон, сунгра амалиётга йуналтирилган билиш жараёни эканлиги рухшуносликда аниқланган. Фикр юритиш чоғида таққослаш, тиллараро ва тил ички муносабатларини аниқлаш, шунингдек, тил ҳодисасининг объектив борлиқда боғланишини очиш кабилар тафаккур зиммасида туради. Тафаккурнинг мавжудлив шаклларидан бирламчиси – амалиёт. Шунга кўра тилга оид билимларни ўзлаштириш тилни ўрганишга қўйиладиган дастлабки қадамдир, асосий масала нутқ амалиётини эгаллашга бориб тақалади.
Тил материали интуитив тарзда, онг иштирокисиз, автоматлашган даражада нуткда қўллана оладиган бўлгандагина, тилни ҳис этишга эришилади, яъни нутқ малакалари ҳосил бўлади.
Курсантларга немис тилидаги ҳарбий соҳага оид лексикани ўргатиш жараёнида қўйидаги операциялардан фойдаланилди: (1) сўзларни курсантларнинг хотирасида узоқ вақт сақлаб қолиш; (2) зарурат туғилганда бу сўзларни чақириб олиш, уларни фаоллаштириш; (3) сўзнинг парадигматик ва синтакматик хусусиятларини ҳисобга олаган холда нтқ занжирини ҳосил қилиш.
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида: (1) немис тилидаги ҳарбий соҳага оид график кодлар орқали ифодаланган ахборотларни ўқиб тушуниш ва ундаги терминларнинг талаффуз, график ва маъно томонларини эслаб қолиш; (2) мулоқот жараёнида вазиятга мос ҳарбий терминларни танлаш ва қўллай олиш; (3) ҳарбий терминларни бошқа сўз, жумла, сўзбирикмасида ишлата олиш.
Буларнинг орасида ҳарбий терминларни сўз, жумла, сўз бирикмасида қўллай олиш анча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Масалан:
das Haupt der Familie – оила бошлиғи .
Мос келмаслик:
Кема тумшуғи – der Bug (Nase - эмас!) des Schiffes.
Ҳарбий термин ўз хусусиятларига эга бўлган сўз бўлиб, уни тил белгиларининг махсус тоифасида ажратиб туради. Оддий сўзлардан фарқли ўлароқ, ҳарбий термин битта тушунча, битта белги ёки бир хил объектлар гуруҳи бўлиши мумкин бўлган воқеликнинг фақат битта объекти билан боғлиқ бўлиши мумкин. Битта ва бир хил терминни турли хил семантик даражалар билан боғлаш мумкин эмас, бу маънода бу термин ҳар доим ҳам бир хил маънога эга эмас. Бироқ, бу аниқ эмасликни фақат битта билим соҳаси доирасида кузатиш мумкин, чунки бошқа соҳада худди шу белги мутлақо бошқа тушунчани ёки воқеликнинг мутлақо бошқа объектини англатиши мумкин. Бироқ, инсон фаолияти ва билимларининг бир соҳасида, термин бир маъноли бўлиб қолишга мойилдир. Агар сўзнинг лексик маъноси контекст билан белгиланадиган бўлса, унда бир хил билим соҳасидаги терминнинг маъноси контекст билан белгиланмайди, яъни. ҳар қандай контекстда битта билим соҳаси доирасида, термин ҳар доим фақат битта объект билан боғлиқ. Агар биз фақат ҳарбий ишлар билан чекланиб қолсак, ушбу улкан ҳудудда кўплаб мустақил билим соҳаси ёки фаолият соҳаси сифатида қараш мумкин бўлган кўплаб соҳалар мавжудлигини тан олишимиз керак. Шунинг учун биз "ҳарбий муддатли" тушунчаси ҳақида гаплаша олмаймиз, аммо тактик, ташкилий, ҳарбий-техник терминларни, ҳар хил турдаги қўшинлар ва қуролли кучлар турларига тегишли терминларни фарқлашимиз керак. Буларнинг барчаси ҳарбий билим ва фаолиятнинг турли соҳалари бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз терминологиясига эга. Ушбу соҳаларнинг ҳар бирида ушбу терминнинг маъноси бир хилдир. Шу маънода терминнинг бир хиллиги терминни бошқа тилга таржима қилиш вариантлари билан чалкаштирмаслиги керак, чунки терминнинг таржима қилинган эквиваленти унинг маъноси эмас, балки эквивалент ёзишмалар учун фақат битта вариант бўлиши мумкин. Бундай бир нечта вариант мавжуд бўлиши мумкин, чунки битта тилда термин билан кўрсатилган тушунчанинг доираси деярли бошқа тилда тушунча доирасига мос келмайди. Шунинг учун турли тилларда мутлақо турли хил контсепцияларни ва ҳатто бошқа тушунчаларни таржимон эквиваленти сифатида таққослаш керак. Буни қуйидаги мисолда кўрсатамиз.
Немисча der Angriff термини бир нечта ўзбекча эквивалентга эга бўлиши мумкин. Жумладан: ҳужум, зарба. Бундай ҳолда, немис тилидаги бу термин, келтирилган ўзбекча терминларга мос келадиган тушунчанинг кенгроқ доирасига эга бўлиши кузатилади. Агар, битта белги ҳарбий ишларнинг турли соҳаларида қўлланилса, терминнинг ноаниқлиги ҳақида эмас, балки турли терминлар ҳақида гапириш керак бўлади. Масалан, артиллерия соҳасида кенг қўлланидаган die Gabel термини ўзбек тилидаги "санчқи" терминига тенг келади, ҳарбий соҳада эса бу маълум бир усулни англатади – ўқ отиш қуроллари ва пиёда қуроллари соҳасида худди шу термин русча "бипод" терминига тенг келади (енгил автоматнинг бир қисми). Ёки бошқа бир мисол. Германияда "das Kommando" термини ҳарбий ишларнинг турли соҳаларида қўлланилади: ташкилий бирлик сифатида у ўзбек тилидаги "гуруҳ", "жамоа" ҳарбий терминларига мос келиши мумкин, ходимлар штаби сифатида "қўмондонлик", "штаб", "бошқариш" каби тушунчаларни англатса. Бу термин ҳарбий машқлар билан боғлиқ жараёнда "жамоа" тушунчасига мос келади (унга риоя қилиш керак).
Ҳарбий таржимон буни яхши ёдда тутиши керак. Икки тилли луғатга мурожаат қилиб, у ҳар доим ҳарбий ишларнинг қайси соҳасида керак бўлган ёзишмаларни қидираётганлигини доимо ёдда тутиши шарт. Биз педагоглар ҳам немис тилида ҳарбий терминларни ўргатишда турли хил интерфаол усуллардан фойдаланишимиз керак. Масалан қуйида берилган ҳарбий терминларни курсантлар хотирасида яхши қолиши ва у терминларни тезда ёдлаб олишлари учун “юмолоқланган қор уюми” методидан фойдаланиш жуда яхши самара беради ва дарсда янги сўзлар билан ишлашни осон ва қизиқарли тус олдиради. Бу эса курсантлар ҳарбий терминларни ўрганишга бўлган қизиқишларини уйғотади.