Sezgi va idrokning psixologik mohiyati, fiziologiyasi

Diqqat va xotira

Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi.
Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi.
Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab,
muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Ivanovning
fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har
bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la
oladi.
N.F.Dobrinin. N.V.Kuzmina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, F.N.Gonobolin vaboshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtagato‘planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go‘yoki ong doirasi bir munchatig‘izlanadi. Bunday torayish va tig‘izlanish natijasida ong doirasi yanadayorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tig‘izlangan yorqin nuqtasi diqqatningmarkazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus)ga tushgan idrokilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o‘y va fikrlar to‘la, yorqin va aniqifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyanarajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron-birobyektga yo‘nalishining kuchayishi va ma’lum vaqt davomida diqqat yo‘naltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadihamda mazkur holatning saqlanishini ta’minlaydi.
Xotira - bu ma'lumot yoki ma'lumotni kodlash, saqlash va kerak bo'lganda olish uchun ong qobiliyati . Bu kelajakdagi harakatlarga ta'sir qilish uchun vaqt o'tishi bilan ma'lumotni saqlashdir. Agar o'tmishdagi voqealarni eslab qolish imkoni bo'lmasa, til, munosabatlar yoki shaxsiy shaxsiyatning rivojlanishi mumkin emas edi. Xotirani yo'qotish odatda unutuvchanlik yoki amneziya sifatida tavsiflanadi.
Xotira ko'pincha sensorli protsessor, qisqa muddatli (yoki ishlaydigan) xotira va uzoq muddatli xotiradan tashkil topgan aniq va yashirin ishlaydigan axborotni qayta ishlash tizimi sifatida tushuniladi. Bu neyron bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Sensor protsessor tashqi dunyodan ma'lumotni kimyoviy va fizik ogohlantirishlar shaklida his qilish va turli darajadagi diqqatni jalb qilish va niyat qilish imkonini beradi. Ishchi xotira kodlash va qidirish protsessor sifatida xizmat qiladi. Rag'batlantiruvchi ko'rinishdagi ma'lumotlar ishchi xotira protsessori tomonidan aniq yoki yashirin funksiyalarga muvofiq kodlanadi. Ishchi xotira avval saqlangan materialdan ma'lumotlarni ham oladi. Nihoyat, uzoq muddatli xotiraning vazifasi ma'lumotlarni turli kategorik modellar yoki tizimlar orqali saqlashdir.
Deklarativ yoki aniq xotira ma'lumotlarni ongli ravishda saqlash va eslab qolishdir. Deklarativ xotira ostida semantik va epizodik xotira joylashgan. Semantik xotira ma'lum bir ma'no bilan kodlangan xotirani bildiradi, epizodik xotira esa fazoviy va vaqt tekisligi bo'ylab kodlangan ma'lumotni anglatadi. Deklarativ xotira odatda xotiraga murojaat qilishda asosiy jarayon hisoblanadi. Deklarativ bo'lmagan yoki yashirin xotira - bu ma'lumotni ongsiz saqlash va eslab qolish. Deklarativ bo'lmagan jarayonga misol qilib ongsiz ravishda o'rganish yoki protsessual xotira orqali ma'lumotni olish yoki boshlang'ich hodisa bo'lishi mumkin. Boshlash - bu xotiradan subliminal ravishda o'ziga xos javoblarni uyg'otish jarayoni va barcha xotiralar ongli ravishda faollashtirilmasligini ko'rsatadi, protsessual xotira esa ko'pincha o'rganishga ongli ravishda e'tibor bermasdan sodir bo'ladigan ko'nikmalarni sekin va bosqichma-bosqich o'rganishdir.

3.