Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Проектив методлар. Проектив методлар тест усулларининг бир 
кўриниши бўлиб, уларда текширилувчи учун аниқ кўринишга эга бўлмаган 
ноаниқ нарсалар тавсия этилади ва уларни шарҳлаш топшириғи берилади. 
Масалан, текширилувчига турлича талқин қилиш мумкин бўлган расмлар, 
тугалланмаган ҳикоялар, бирор аниқ кўриниши мавжуд бўлмаган буюмлар 
берилиши ва уларни текширилувчи ўзининг ҳиссий кечинмалари, 
қизиқишлари, дунѐқараши нуқтаи назаридан баҳолаши кутилади. 
Проектив методлар қаторига Роршахнинг ―Сиѐҳ доғлари‖ тестини 
киритиш мумкин (1921). Бу – 2 томонлама симметрик шаклда берилган 10 
хил сиѐҳ доғларидан иборат бўлиб, ҳар 1 доғ ҳар хил бўѐқли фонда 
кўрсатилади. Текширилувчидан ҳар 1 ―доғ‖ ниманинг шаклини эслатиши 

---

сўралади. Бунда: 2 та доғ қизил рангли штрихлар, 5 та доғ кул ранг – қора, 
3 та доғ – ѐрқин бўлмаган рангларда берилади. 
Синалувчи тасвирлаган образлар ва ассоциацияларга қараб унинг шахси 
хусусиятлари тўғрисида хулоса чиқарилади.
Роршах тестининг ѐш психологиясида қўлланиладиган варанти Е.Т. 
Соколова томонидан модификация қилинган тест. Бу тест оилавий 
мулоқатни диагностика қилишда фойдаланилади. Бу мақсадда экспериментга 
қўшимча методик усул киритилган. Бир неча карточкалар бўйича 
эксперимент қатнашчилари келишишлари керак. Биргаликдаги (келишув 
асосида) жавобларнинг сифати ва миқдорига қараб тадқиқотчи кичик гуруҳ 
(ѐки оила)нинг жипслиги ва мослиги ҳақида маълумотни қўлга киритадилар. 
Шунингдек, психологик тадқиқотларда кўпинча расмли ассоциациялар 
методи қўлланилади. Ушбу метод биринчи бўлиб 1945 йилда С.Розенцвейг 
томонидан таклиф қилинган. Бунда текширилувчига турмушда тез-тез учраб 
турадиган зиддиятли вазиятлар акс эттирилган расмлар тавсия қилинади. Бу 
расмларда бир томонда турган персонажлар нималарнидир гапираѐтган 
ҳолда гавдалантирилади, унга қарама-қарши томондаги шахслар эса ҳали 
жавоб қайтариб улгурмаган. Текширилувчидан тез, қисқа муддат ичида бўш 
катакларга қайтарилиши кутилаѐтган жавобни ѐзиш сўралади. Берилган 
жавобларга қараб шахс йўналиши, унинг зиддиятларга муносабати, агрессия 
ҳиссининг хусусиятлари, бу ҳиснинг кимларга қаратилганлиги ва шунга 
ўхшаш муҳим фактлар тўпланади. 
Розенцвейг тести субьект агрессияси йўналишининг 3 та турини аниқлаш 
имконини беради : 
1. Агрессия инсоннинг ўзига қаратилган. 
2. Агрессия атрофга қаратилган. 
3. Субьект вазиятни ҳал қилишдан қочади ѐки уни безайди. 
Педагогик амалиѐтда кўпинча И. Щванцара томонидан ишлаб 
чиқилган, ўсмирлик ва ўспиринлик даври учун мўлжалланган тест 
вариантидан фойдаланилади.
Проектив методикалардан яна бири тугалланмаган жумлалар методи. 
Ушбу метод ѐрдамида гуруҳий ва шахсий установкалар текширилувчининг 
атрофидагиларга (ўртоқлари, ўқувчи, ота-онаси) муносабати хусусиятлари, 
шунингдек, ўзига ва келажакка бўлган муносабатлари ҳам ўрганилади. Шу 
мақсадда текширилувчига бир қанча тугалланмаган жумлалар таклиф 
қилинади, кўп ўйламасдан гапни мантиқан охирига етказиш талаб қилинади. 
Масалан,
- менинг ҳар сафар кайфиятим бузилади, агар... 
- мен учун энг муҳим муаммо, бу - ...
- дўст – бу ... 
- менинг отам баъзида ... 
- мен шунга интиламанки ... 
Проектив методикалар турли-туман. Улар бир-биридан тубдан фарқ 
қилади. Бироқ шуни назарда тутиш лозимки, проектив методикани 

---

тавсифлаш муайян психологик билимларни махсус назарий тайѐргарликни ва 
методикани қўллаш бўйича амалий тажрибага эга бўлишни талаб қилади.