SH. abdullaeva pul, kredit va banklar

Tayanch so’zlar 
 
chet el valyutasi; 
xalqaro valyuta tizimi; 
jaxon valyuta tizimi; 
valyuta savati; 
SDR; 
EKYu; 
evro; 
valyuta riski; 
valyuta chegaralari; 
valyuta tengligi; 
xalqaro valyuta bozori; 
rezerv valyuta; 
eksport operatsiyasi; 
import operatsiyasi. 
 
O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar 
  
1.  Valyuta tizimining asosiy elementlari? 
2.  Yamayka valyuta tizimini asosi nima? 
3.  Parij valyuta tizimini asosi nima? 
4.  Evro valyuta tizimini tashkil topishi? 
5.  Xalqaro valyuta fondi? 
0,032    х 1000       32 
------------------ = ------- = 0,9
                 35                     35  
 

 
123 
6. Nima maqsadda Evro muomalaga kiritildi? 
7.  Xalqaro valyuta tizimining elementlari. 
 

 
124 
IX BOB. XALQARO YOISOB - KITOB OPERATSIYALARI 
 
1-§. Xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari 
 
Bozor iqtisodi sharoitida tijorat banklari nafaqat mamlakat ichkarisida, balki 
boshqa mamlakatlar bilan ham turli xil operatsiyalarni olib boradilar. Tijorat 
banklarining boshqa mamlakatlar bilan olib boruvchi operatsiyalari ularning xalqaro 
operatsiyalari deb yuritiladi. Tijorat banklarining xalqaro operatsiyalari o’z ichiga 
xalqaro savdoda ishtirok kiluvchilar o’rtasidagi munosabatlarni, ssuda kapitali 
bozorida investitsiya faoliyatini yurituvchi, turizm, xorijiy qimmatli qog’ozlarni sotib 
olish va sotish, valyutani ayirboshlashi chek, veksel, inkassatsiya uchun bank 
aktseptlarini kabul qilish bilan shugullanuvchi mijozlar tomonidan talab qilinadigan 
xizmatlarni o’z ichiga oladi.  
 
Xalqaro operatsiyalardan bankka tushadigan daromadning eng asosiy  qismini 
kredit berishdan tushadigan daromadlar tashkil qiladi. Xalqaro savdoni bank 
tomonidan kreditlash tovar va tovar hujjatlarini garovga olish asosida kredit berish,    
veksel  bo’yicha  va aktsept kreditlarni, bank ssudalarini   berish shaklida amalga 
oshiriladi. Tashqi savdoni kreditlashning yangi shakllariga lizing, faktoring va 
forfetirlash kabilarni  kiritish mumkin. Urta va uzoq muddatli xalqaro bank kreditlari 
evro-kredit shaklida ham beriladi. 
 
Banklarning xalqaro operatsiyalarining  yana bir turi bu banklarning  valyuta 
operatsiyalari hisoblanadi. Bankning bir valyutani boshqa  valyutaga almashtirish 
bilan bog’liq xalqaro operatsiyalari valyuta operatsiyalari deyiladi. Ularni amalga 
oshirish zaruriyati mavjudligining asosiy sababi xalqaro savdo, xalqaro kredit va 
xizmatlar bo’yicha hisoblashishlarda yagona to’lov vositasiga ega bo’lish zarurligi 
hisoblanadi.  
 
Turli xil valyuta operatsiyalari yig’indisi jahon ssuda kapitali bozorining asosiy 
qismlaridan biri bo’lgan  valyuta bozorini hosil qiladi. Valyuta bozorida xorijiy 
valyutaga talab va taklif mujasamlashtiriladi. Taklif sotilgan tovar va xizmatlari 
uchun daromad olgan eksporterdan, talab esa sotib olingan tovar va xizmatlarni 

 
125 
to’lash uchun xorijiy valyutaga muhtoj importerlardan kelib chiqadi. Valyuta 
operatsiyalari asosini tovaralar va xizmatlar, kapital va kreditlarning xalqaro harakati 
tashkil etadi.  
 
Valyuta bozorida operatsiyalarni alohida olingan banklar, kompaniyalar va 
jismoniy shaxslar amalga  oshiradilar. Birja ichida va undan tashqaridagi valyuta 
bozorlari  bir-biridan farq  qiladi. Valyuta operatsiyalarining ko’pchiligi birjadan 
tashqaridagi bozorlarda tijorat banklari orqali amalga oshiriladi.  
 
Banklar bir-biri bilan (bevosita yoki brokerlar orqali), mijozlari bilan valyuta 
operatsiyalarini xalqaro banklararo valyuta bozorida va birjalarda olib boradi. 
Valyuta shartnomalarining asosiy qismi xalqaro banklararo valyuta bozorida tijorat 
banklari o’rtasida imzolanadi.  
 
Valyuta cheklashlari yo’q yoki sezilarli bo’lmagan davlatlarda (AQSh, 
Yaponiya, GFR, Buyuk Britaniya, Gonkong, BAA va boshk.) valyuta muomalalarini 
ixtiyoriy bank amalga oshirishi mumkin. Milliy valyuta konvertirlanmagan 
davlatlarda valyuta operatsiyalarini faqatgina davlat ruxsat bergan banklar amalga 
oshiradi.  
 
Bankning valyuta bozoridagi faolligi bankning yirikligiga, uning obro’yiga, 
xorijiy bo’limlari va filiallari tarmoklarining rivojlanganlik darajasiga, EXM bilan 
ta’minlanganligiga, telefon va telegraf aloqalarining rivojlanganligiga bog’liq. 
Valyuta  operatsiyalarining asosiy qismi yirik tijorat banklariga to’g’ri keladi. Ular 
nafaqat valyutani sotadi va sotib oladi, xalqaro hisob-kitoblarni bajaradi, balki xorijiy 
valyuta zahiralarini saqlaydi va valyuta kurslarini aniqlaydi. Boshqa banklar ularga 
katirovka yuzasidan murojaat qiladi va o’z mijozlari uchun valyutani sotib oladi. 
 
Ko’pchilik mamlakatlarda (Yaponiya, GFR, Frantsiya, Italiya, Avstraliya, 
Niderlandiya) yaxshi taraqqiy qilgan maxsus valyuta birjalari mavjud. 70-yillardan 
boshlab  fond va tovar birjalarida  valyuta bilan  savdo qilish tarqalgan.  
 
Banklar tomonidan valyuta operatsiyalari bankning o’z hisobiga yoki mijozlar 
hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Valyuta operatsiyalari xorijiy valyutada 
ifodalangan naqdsiz to’lov vositalari: bank depozitlari, cheklar veksellar, o’tkazmalar 

 
126 
hisobiga amalga oshiriladi. Naqd xorijiy valyutasi hisobiga  amalga  oshiriladigan 
operatsiyalar hajmi ancha kichikdir. 
 

 
127 
2-§. Xalqaro hisob - kitoblarning shakllari 
 
Tijorat banklarining xalqaro hisob - kitob operatsiyalarida turli hisob shakllari 
qo’llanilishi mumkin. Bular qatoriga bank buyrug’iga asosan pul o’tkazish (o’tkazma 
turi), bank cheki, bank vekseli, akkreditiv, inkasso shakllari va boshqalarni kiritish 
mumkin.   
 
O’tkazma - bu bankning o’z mijozining talabi asosan uning mablag’i 
hisobidan to’lanishi zarur bo’lgan summani olishi zarur bo’lgan xorijiy korxonaga 
(benefitsiarga) mablag’ni pochta yoki telegraf yo’li bilan o’tkazib qo’yish 
to’g’risidagi boshqa mamlakatdagi bank-korrespondentga bergan buyrug’i bo’lib 
hisoblanadi. Valyutani olishning eng tez va ishonchli vositasi telegraf o’tkazmasidir. 
Bank-korrespondentlar tomonidan maxsus kodning qo’llanishi valyuta mablag’lari 
bo’yicha zarar keltirish  va o’z mijozlariga mablag’larni o’tkazishda bank tomonidan 
xatolarga yo’l qo’yishdan saqlaydi. O’tkazmada bank ikki operatsiyani bir vaqtning 
o’zida bajaradi: milliy valyuta hisobiga mijoziga xorijiy valyutani sotadi va  xorijiy 
valyutani chet elga o’tkazib  beradi. 
 
Bank cheki - bu bankning xorijiy bank-korrespondentga ma’lum miqdordagi 
pulni chek egasiga uning shu bankda mavjud bo’lgan  korrespondentlik varaqasidan 
to’lash to’g’risidagi yozma  buyrug’idir. 
 
Bank vekseli - bu o’tkazma veksel (tratta) bo’lib, bank  tomonidan  xorijiy 
bank korrespondentga  tulash uchun beriladi. 
 
Xalqaro hisob-kitoblar deganda biz talablar va majburiyatlar bo’yicha 
to’lovlarni  muvofiqlashtirish tizimi tushunamiz. Xalqaro hisob-kitoblar tijorat bank-
korrespondentlari orqali o’tkazma, cheklar, veksellar, o’zaro talab va majburiyatlarni 
tenglashtirib voz kechish  yo’li bilan naqd valyutasiz amalga oshiriladi.  
 
Xalqaro hisob-kitoblar shakllarining ba’zilari o’tkazilish yo’llari bilan ichki 
hisob-kitoblarga o’xshash bo’lsa-da, ammo ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. 
Bu xususiyatlarni quyidagicha ta’riflash mumkin.  
 
Birinchidan, odatda ular hujjat tarzida, ya’ni moliya (chek, veksel) va tijorat 
(konosament, nakladnoy) hujjatlarni yordamida amalga oshadi.  

 
128 
 
Ikkinchidan, xalqaro hisob-kitoblar unifikatsiyalashgan (bir shaklga 
keltirilgan). Bunday hisob-kitoblarni amalga oshirishda ko’pchilik mamlakatlar 
banklari, shu jumladan MDH, veksel va chek konventsiyalariga amal qilishadi 
(Jenevada 1930 va 1931 yillarda kabul qilingan va Parij xalqaro savdo palatasi e’lon 
qilgan «Hujjatli akkreditivlar bo’yicha unifikatsiyalashgan qoida va an’analari» va 
«Inkasso bo’yicha unifikatsiyalashgan qoidalar»ga muvofiq  xalqaro mikyosda hisob- 
kitob operatsiyalari olib boriladi. Bu hujjatlarga tashqi savdo aloqalarida bankka 
akkreditiv to’g’risida buyruq berilganda va inkasso topshiriqnomalari berilganda 
murojaat etish lozim bo’ladi.  
 
Klassik va eng keng tarqalgan hujjatli hisob-kitoblar shakli bo’lib hujjatli 
akkreditiv va hujjatli inkasso hisoblanadi. 
 
Akkreditiv bu bank (bank-emitent) majburiyati bo’lib mol sotib  oluvchi 
(importer) ko’rsatmasiga binoan  mol sotuvchi (eksporter) varag’iga mablag’ni  
o’tkazish yoki trattani tegishli summada (xizmat yoki tovar) aktseptlashni sotuvchi 
tomonidan taqdim etilgan hujjatga muvofiq amalga oshirishni ifodalaydi. Akkreditiv 
shaklidagi hisob-kitoblarda bir qancha banklar ishtirok etishi mumkin: akkreditivni 
ochuvchi bank-emitent; sotuvchiga akkreditiv ochilgani to’g’risida xabar beruvchi 
bank; akkreditivni to’lovchi yoki trattani aktseptlovchi bank. Shu bilan birgalikda 
bank emitentdan boshqa banklar rolida bir bankning o’zi ham ishtirok etishi mumkin.  
 
Akkreditiv operatsiyalari to’rt asosiy bosqichni bosib o’tadi.  
 Birinchi 
bosqich. Importyor tovarning jo’natishga tayyorligi to’g’risida xabar 
olgandan keyin o’z bankiga (bank-emitent) eksport bankida ma’lum summa va 
muddatga akkreditiv ochish topshirig’ini beradi. Akkreditiv ochish topshirig’i bilan 
birga akkreditiv berilishi uchun talab qilinadigan hujjatlar ro’yxati ko’rsatiladi.  
 Ikkinchi 
bosqich. Bank-emitent tegishli bankda akkreditiv ochiladi va 
eksportyorga bu haqda xabar qilinadi, zarur bo’lsa akkredetiv ochilganligi 
tasdiqlanadi.  
 Uchinchi 
bosqich. Tovarni jo’natgan eksporter bankka talab etilgan hujjatlarni 
taqdim etadi va  tovar uchun  tegishli to’lovni oladi (odatda u eksportyorning  
hisobvaraqasiga o’tkaziladi). 

 
129 
 To’rtinchi 
bosqich. Eksportyor banki tovar hujjatlarini bank-emitentga 
yuboradi, u, o’z navbatida, bu hujjatlarni importyorga taqdim etadi va akkreditiv 
summasini qoplaydi (importyor bu summani to’lab beradi). 
 
Majburiyat turiga ko’ra bank akkreditivi «chaqirib olinadigan» va «chaqirib 
olinmaydigan» tasdiqlangan bo’ladi. «Chaqirib olinadigan» akkreditiv muddatdan 
ilgari importyor yoki bank-emitent ko’rsatmasiga binoan bekor qilinishi mumkin. 
Bunday akkreditiv eksportyor manfaatlariga javob bermaydi va amaliyotda kam 
uchraydi. «Chaqirilmaydigan» akkreditiv eksportyor ruxsatisiz bekor qilinishi yoki 
o’zgartirilishi mumkin emas. U bank-emitentning eksporterga to’lovni amalga 
oshirish yoki trattani aktseptlashning qat’iy majburiyatini o’z zimmasiga oladi. 
Eksportyor uchun «chaqirilmaydigan» akkreditiv qo’llanilishi jihatdan afzal 
 
hisoblanadi. Agar bank - emitent akkreditivni ochuvchi bankka valyuta qoplamasini 
jo’natsa, akkreditiv ta’minlagan, aks holda, ta’minlanmagan deyiladi.  
 Hujjatli 
inkasso operatsiyasida eksportyor o’z bankiga inkasso 
topshiriqnomasini beradi va tashqi savdo shartnomasida ko’rsatilgan hujjatlarni 
taqdim etish bilan importyordan ma’lum valyuta miqdorini olish lozimligini 
ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda eksportyor o’z banki orqali importyor bankiga 
inkassatsiya uchun hujjatlarni jo’natadi. Inkassatsiya operatsiyasi to’rt asosiy 
bosqichdan o’tadi. 
 Birinchi 
bosqich. 
Eksportyor o’z bankiga inkasso topshiriqnomasi va unga 
ilova qilingan hujjatlarni beradi.  
 Ikkinchi 
bosqich. Eksportyor banki importyor mamlakatdagi bank-
korrespondentga inkasso topshiriqnomasi va hujjatlarni yuboradi. 
 Uchinchi 
bosqich. Bank-korrespondent importyorga hujjatlarni taqdim etadi va 
inkasso topshiriqnomasida ko’rsatilgan summani oladi yoki trattani aktseptlaydi. 
 To’rtinchi 
bosqich. Olingan to’lov miqdori importyor bankidan eksportyor 
bankiga, undan esa eksportyor schyotiga o’tkaziladi.   
Valyuta operatsiyalarini valyutalar o’rtasidagi nisbatni aniqlamasdan va ularni 
almashilmasdan o’tkazish mumkin emas. Bu nisbatlar valyuta «kotirovka»lari 

 
130 
yordamida o’rnatiladi. Valyuta kotirovkasi deganda almashtirish uchun taqdim 
etilgan valyutalar kursini o’rnatish va ular orasidagi nisbatni o’rnatish tushuniladi.  
 
Valyuta kotirovkasi rasmiy va bozor kotirovkasiga bo’linadi. Rasmiy valyuta 
kotirovkasini davlat amalga oshiradi (asosan Markaziy bank). Rasmiy valyuta 
kursidan davlat valyuta operatsiyalarida, bojxona ishlarida, to’lov balansini tuzishda 
foydalaniladi.  
 
Valyuta kursini aniqlash usullari valyuta tizimlarining xususiyatlariga ko’ra 
turli mamlakatlarda turlichadir. Kattik valyuta cheklanishlari mavjud davlatlarda 
vlyuta kursi ikki usulda o’rnatilishi mumkin. Birinchisi - sof boshqaruv usuli. 
Hukumat yoki Markaziy bank talab va taklifdan kat’iy nazar milliy valyuta kursini 
belgilaydi. Bunda valyuta kursi boshqa valyuta yoki bir qancha valyutalar (valyuta 
savati)ga nisbatan belgilanadi. Shu bilan birgalikda ko’pchilik Markaziy banklar turli 
operatsiyalarda turlicha valyuta kurslarini belgilashadi.  
 
Ikkinchi usul Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya  kabi 
davlatlarda ko’proq qo’llaniladi. Bu usulda Markaziy bank rasmiy valyuta kursini 
birja kursi darajasida belgilaydi va birja kursining rasmiy valyuta kursiga nisbatan 
o’zgarish chegarasini belgilab beradi. Valyuta kursining shu o’zgarish chegarasini 
belgilab berish  bank ishida valyuta karidori deb ham yuritiladi.  Amaliyotda 
valyutaning  birja kursining  rasmiy kursga nisbatan  o’zgarish xavfi kuzatilsa, 
Markaziy bank valyuta interventsiyasini amalga oshiradi, ya’ni xorijiy valyutani 
sotadi yoki sotib oladi.  
 
Valyutaviy  cheklashlari yo’q yoki sezilmas darajada bo’lgan davlatlarda 
Markaziy bank talab va taklif (milliy valyutaning erkin suzib yurishida) hamda 
valyuta interventsiyasi (boshqariluvchi suzishda)dan kelib chiqqan holda valyuta 
kursini belgilaydi. Valyuta birjalari faoliyat ko’rsatuvchi  davlatlarda valyuta kursi 
qariyib har kuni  birja makleri va Markaziy bank tomonidan valyutani sotish va sotib 
olishga berilgan arizalar, Markaziy bank interventsiyasi siyosati bo’yicha faoliyatini 
inobatga olgan holda o’rnatiladi.   
 
Bozor kotirovkasi talab va taklif asosida nobirjaviy   valyuta bozorida amalga 
oshiriladi.  

 
131 
O’attiq valyuta cheklashlari mavjud mamlakatlarda bozor kotirovkasi deyarli 
mavjud emas. Hamma operatsiyalar rasmiy kurs bo’yicha amalga oshadi. Valyuta 
cheklashlari deyarli yo’q (sezilarsiz) yoki yo’q mamlakatlarda bozor kursini  bir-biri 
bilan doimiy muloqotda bo’lgan yirik tijorat banklari o’rnatadi.  Bu banklarni 
market-meykerlari  deb ataydilar. Boshqa banklar kotirovka yuzasidan ularga 
murojaat qilishadi. Banklararo valyuta kotirovkalari market - meykerlar tomonidan 
har bir valyuta bo’yicha mavjud bo’lgan yoki  kutilayotgan talab va taklifni 
taqqoslash (bu operatsiya amaliyotda fiksing  deb ataladi) asosida   belgilanadi. 
 
Valyuta birjasi yo’q davlatlarda valyuta bozori katnashchilari banklararo 
kurslardan foydalanashadi. Banklararo bozordagi o’rtacha  kurs  bank mijozlari 
uchun valyuta  kursini o’rnatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Valyuta birjalari 
mavjud davlatlarda banklararo katirovkalar banklarning to’lov aylanishi, to’lovga 
layokatliligini hisobga olgan holda,   rasmiy birja katerovkalari atrofida o’zgarib 
turishi mumkin. Bunday banklarda rasmiy birja katerovkasi ularning mijozlari uchun 
valyuta kurslarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Erkin valyuta bozorida uning har bir 
elementlari (birjadagi va birjadan tashqaridagi) bir-biriga ta’sir etadi va ulardagi 
valyuta kotirovkalari o’zaro bog’liq bo’ladi.  
 
Valyuta bozorida valyutani katerovka qilishning ikki usuli mavjud: to’g’ri va 
egri. Ko’pchilik davlatlarda to’g’ri kurs qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, 
xorijiy valyuta birligining  kursi  to’g’ridan-to’g’ri milliy valyutada ifodalanadi. Egri 
kotirovkada milliy valyuta birligi ma’lum miqdordagi xorijiy valyutada ifodalanadi. 
Bu usul (egri katerovka) Buyuk Britaniyada, 1987 yildan esa qisman AQShda 
qo’llaniladi. Banklararo valyuta bozorlarida valyuta kursining katerovkasi ko’proq  
AQSh dollariga nisbatan belgilanadi. Bu hol dollarning  xalqaro to’lovlarda ko’p 
qo’llanilishi  va rezerv vositasi sifatida  saklanishi bilan bog’liq. Savdo-sanoat 
sohasida faoliyat olib boruvchi mijozlar uchun valyuta kotirovkalari  amalga oshirish  
kross-kursga asoslanadi.  
 
Kross-kursda ikki valyutaning kursga asoslangan  nisbati uchinchi valyutaga 
nisbatan aniqlanadi. Masalan, O’zbekiston Markaziy banki  so’mning yapon ieniga 

 
132 
nisbatan kursini aniqlamoqchi deylik. Bu holda ienaning so’mga nisbatan kursi 
dollarga asoslangan holda aniqlanadi.  Aytaylik,  
 
  
 
70-yillarning oxirlaridan boshlab G’arbiy Evropada valyutalarni sotish va sotib 
olishda Amerika dollaridan ko’ra Germaniya Federativ Respublikasining markasi 
ko’p qo’llanila boshladi. Bu esa xalqaro iqtisodiy munosabatlarda Germaniya 
markasining  obro’sining oshishiga olib keldi. 
Ko’pgina  valyutasi  konvertatsiya qilinmaydigan, valyutaviy cheklanishlar 
mavjud bo’lgan davlatlarda rasmiy valyuta bozori bilan birga norasmiy valyuta 
bozori, ya’ni qora bozor ham mavjud. 
 Hamma banklar ham bozor (oldin aytib o’tganimizdek market-meykerda) da 
aktiv valyuta kotirovkasini olib bora olmasligi mumkin. Buning uchun banklar 
ma’lum miqdorda uzlarining valyuta zaxiralariga ega bo’lishlari lozim. Banklarning 
valyuta bitimlarining salmog’i ular  faoliyatining saloxiyatiga  bog’liq bo’ladiyu 
Masalan, jahonda yirik banklardan sanalmish  Doyche Bank , Barklays Benk kabi 
banklarning valyuta bitimlarining kam summasi 6-10 mln. Dollarni tashkil qilsa, 
ba’zi bir kichik banklarning valyuta bitimining  eng yuqori hajmi 3-5 mln. Dollarni 
tashkil qilishi mumkin. Marja hajmi turli omillarga bog’liqdir. Odatda beqaror 
kon’yuktura davrida, valyuta kurslaridagi farqdan zarar ko’rishi ehtimoli yuqori 
davrlarda marja oshadi. Marja miqdoriga shartnoma hajmi ham ta’sir etadi: u kichik 
bo’lsa, marja yuqori. Rasmiy axborotnomalarda ikkala kurs, ulardan biri yoki 
o’rtacha kurs ko’rsatishi mumkin. O’rtacha kurs - sotuvchi va sotib oluvchi 
kurslarining o’rta arifmetigi. Sotuvchi o’rtacha kursi - sotuvchi va o’rtacha kursning 
o’rta arifmetigi. Xaridor o’rtacha kursi - xaridor va o’rtacha kursning o’rta 
arifmetigi.  
 1 yapon ien ----------- 76 so’m x 1 x 1 / 1 x 115 = 0,661 so’m, yoki 10 yapon ieni 6
so’m 61 tiyinga teng. 
 1 dollar -------115 yapon ieni desak,  u holda kross kursda 1 yapon ien necha so’m 
turishini 
 
76 so’m -------1 dollar
 

 
133 
 
Xalqaro to’lov oborotida xorijiy valyuta naqd emas, balki naqdsiz holatda amal 
qiladi. Tabiiyki turli xil to’lov vositalari kurslari turlicha, chunki ularning ishonchlilik 
va valyuta riski darajalari turlichadir. Telegraf  o’tkazmasi kursi eng yuqoridir, 
chunki unda xorijiy valyuta shu zahoti yoki kelasi kuni to’lanadi. Bu valyuta riskini 
deyarli chetlab o’tish imkonini beradi. Odatda ularning kurslari rasmiy byulleten va 
kotirovka jadvallarida e’lon qilinadi. Boshqa to’lov vositalari kursi u asosida 
aniqlanadi.  
 
Valyuta bozorida turli xildagi shartnomalar amal qiladi. Ularning ko’pchiligi 
spot shartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, bitimni 
imzolash va bajarish vaqtlari qariyib  mos keladi. Bitimning bunday turida  valyuta 
sotuvchidan sotib oluvchiga shartnoma imzolanishi bilanoq etkaziladi (ko’pi bilan 
ikki ish kuni ichida). Spot shartnomalariga jami valyuta shartnomalarining 90 % 
to’g’ri keladi.  
 
Ikkinchi valyuta shartnomasi turi - muddatli  shartnoma. Bunday 
shartnomalarning ikki xususiyati bor. Birinchidan, shartnoma imzolanishi va 
bajarilishi orasida ma’lum vaqt intervali bor: bir haftadan olti-o’n ikki oygacha.  
 
Ikkinchidan, valyuta kursi shartnoma imzolangan davrda belgilangani bo’yicha 
kabul qilinadi. Valyuta kurslari o’zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli 
shartnomalar valyuta risklaridan sug’urtalanish yoki valyuta spekulyatsiyasi 
maqsadida amalga oshiriladi. Eksportyor o’zini xorijiy valyuta kursining tushishidan 
sug’urtalash maqsadida kelgusi valyuta daromadini muddatli kurs bo’yicha sotishi 
mumkin. Importyor xorijiy valyuta kursi oshuvidan o’zini sug’urtalashi maqsadida 
kelgusi valyuta tushumini ma’lum muddatga muddatli kurs bo’yicha sotishi mumkin. 
Rivojlangan davlatlar valyuta bozorlarida valyuta kursining o’zgarishiga qarab 
ishlovchi valyutachilar faoliyati to’g’risida qisqacha to’xtalish mumkin. Bu 
valyutachilarning asosiy maqsadi valyuta bozorlarida valyuta  kurslarining o’zgarishi 
asosida katta foyda olishdan iborat. Valyuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab 
faoliyat ko’rsatuvchilarni xalqaro amaliyotda *ayiqlar* va *buqalar* deb atashadi. 
Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar  amaliyotda valyuta kursi 
tushishi kutilsa, valyuta kursi pasayishiga uynovchilar (ularni xalqaro valyuta 

 
134 
bozorlarida «ayiqlar» deb atashadi) valyutani shartnoma tuzilgan davr (muddatli 
kurs) kursi bilan sotish to’g’risida muddatli shartnoma tuzadilar. Agar bu muddatda 
valyuta kursi tushsa, ayiqlar valyutani bozordan pasaygan kursda sotib olib, uni 
muddatli kurs, ya’ni oldingi shartnomada ko’rsatilgan yuqori kurs bo’yicha   sotadilar 
va kurslar o’rtasidagi  farq miqdorida foyda oladilar.  
 
Valyuta kursining ko’tarilishiga o’ynovchilar («buqalar») esa valyuta kursi 
oshishi kutilganda, valyutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi  kurs bo’yicha 
sotib olishga kelishilgan  muddatli shartnoma tuzadilar. Kurs oshganda esa valyutani 
muddatli  shartnomada belgilangan (oldingi) narx bo’yicha sotib oladilar va oshgan - 
yuqori narxda sotib foyda ko’radilar.  
Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar forvard 
operatsiyalari deb yuritiladi.  
 
Farvard operatsiyalaridagi valyuta  kursi spot shartnomasi bo’yicha kursdan 
farqlanadi. U mukofot va chegirma (skidka) usuli bilan o’rnatiladi. Mukofot forvard 
kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko’pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni 
spot va forvard orasidagi farq jahon kapitali bozoridagi depozitlarning fond 
stavkalariga bilan bog’liq  bo’ladi. Depozit foizi kam davlatlarda valyuta kursi 
mukofot bilan, depozit foizi katta davlatlarda valyuta kursi chegirma bilan 
belgilanadi.  
 
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta 
shartnomalaridan biri svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valyuta savdo-sotig’ini 
darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli 
shartnomani tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu 
zaxoti uni sotib olish bo’yicha muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari 
operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo’yicha 
muddatli shartnomani tuzish kiradi.  
 
Forvard shartnomasi turlaridan biri optsion shartnomasidir. Optsion 
shartnomasining o’ziga xos xususiti bu sotib oluvchining valyutani emas, balki uni 
sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valyutani ma’lum 
miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu 

 
135 
miqdordagi valyutani sotish yoki sotib olish huquqini foydalanmaslik huquqiga ham 
ega. U bu uchun sotuvchiga optsion mukofotini tulaydi. Agar sotib oluvchi o’z 
huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko’radi.  
 
«Spot», forvard va optsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda 
amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga