Sh o sr a n o r m a t o V a j a h o n a d a b iy o t I
sifatida emas, yozuvchi sifatida shakllanishida ham katta rol o ‘ynadi
Download 2.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
sifatida emas, yozuvchi sifatida shakllanishida ham katta rol o ‘ynadi.
Keyinchalik «Yakun yasab» asarida bu davming inson qalbini, ruhiyatini www.ziyouz.com kutubxonasi o'rganishda katta m aktab bo‘lganligini ta ’kidlagan edi. M oem ni insonning pardalanm agan asl qiyofasi qiziqtiradi, shu sababli ham u n in g asarla rid a k o 'n g li bu y urg anch a y a sh ash n i ixtiyor etg an qahram onlar k o ‘p kuzatiladi. M oemning birinchi rom ani «Lambertlik Liza» 1897- yilda natura- lizm an’analarida yozilgan. Bu roman oddiy ayol taqdiri haqida bo'lib, u atrofidagi johil kishilar tufayli sevish huquqidan marhum qilinadi. 1907- yilda yozilgan «Ledi Frederik» pyesasi Moemga katta shuhrat keltiradi. Aslida bu asar sof tijorat maqsadida yozilgan, ko'ngilochar komediya edi. 1915- yilda Moemning eng yaxshi romanlaridan bin bo'lgan «Inson ehtiroslari yuki» nashr etiladi. Bu asar realizm yo'lida yozilgan bo'lib, m a’lum m a’noda avtobiogralik xarakterga ham ega. Birinchi jah o n urushi boshlailgach, M oem avtosanitar qismiga chaqiriladi va Fransiyada xizmat qiladi. Keyin bir yil davom ida Shveytsariyada razvedka bo'limida ishkiydi. Hatto 1917- yilda Britaniya razvedkasi tom onidan mahfiy vazifa bilan Sankt-Peterburgga boradi. Bu yerda zimmasiga yuklangan vazifa Di amalga oshirm agan bo‘Isa- da, sevimli yozuvchilari Tolstoy, Dosloyevskiy, Chexovlarni hergan yurtda bo'lib kelganidan afcuslanmaydi. U rush oxirida S hotlandiyadagi sil kasalliklari shifoxonasida davolanadi. U kasalxonadan chiqqanda, urush tugagan edi. M oem marhum otasidan sayohalga ishqibozlikni meros qilib olgan edi. U dunyoning ko'pgina joylarini kczib chiqadi O 'zibilgan, ko'rgan ioylarni asarlarida tasvirlaydi. Uning qahram onlarini goh Yevropa va Amerika m am lakatlarida, goh Tinch okeani orollarida, goh uncha katta bo'lmagan port shaharlarida uchratish mumkin. Yozuvchi dunyoni kezar ekan, uning diqqat m arka/ida inson turadi. Moemning yozuvchi sifatida shakllanishi oson kechmagan. U o'zini havask or yozuvchi d eb hiso b lard i. B iroq shun ga q aram asd an tirikligidayoq shuhrat cho'qqisini egallay olgan ijodkor edi. Uning kitoblari nihoyatda lezlik bilan sotilib ketar, nashriyotlarga katta foyda keltirar edi. Bunga u iste’dod va m ehnati bilan erishgan. Fransuz yozuvchilari Zolya, Stendal, Balzak, A.Frans, ayniqsa, M opassandan ta’sirlangan. Falsafa, tibbiyotdan yaxshixabardor bo'lgan. Inglizlardan J. Svift n a srin i sevgan. T an q id ch ilik M o em asarlarid a lirizm yetishmasligini ko'rsatib o ‘tadi. Buni yozuvchining o 'zi ham tan olgan, biroq bu narsani kamchilik deb hisoblamagan. «Nosii sifatida, — deb yozadi u, — m en ncolit davrida g'ordagi gulxan yonida ertak aytib beiuvchilarning asrlar osha bugungachayetib kelganlarisirasiga kiraman. M en gapirib beradigan narsam bo'lsa, juda qiziq hikoya qilib bera d am an . Boshqa hech qanday maqsadni o ‘z oldimga qo'ymayman». www.ziyouz.com kutubxonasi M oem ning 1919- yilda yozilgan m ash hu r rom ani «Oy va sariq chaqa» b archa n e ’m atlarid an voz kechadi. O ilasi, yaxshigina d arom ad keltiruvchi ishini tash lab Taitiga ketadi va butunlay o 'zin i san ’atga b a g 'ish la y d i. S trik le n d la n la g a n s a n ’a t y o 'li o son em as ed i, q an ch a d an -q an ch a m oddiy va m a’naviy zarbalarga dosh berlsh, nafs tu yg 'usini yengish lozim bo'lardi. C h u n ki yashash u ch u n pul kerak edi. U ehizgan su ratlarn i tirikligida h ech kim tushunm aydi, sotib ham olm aydi. U h am jism onan, h am ru han ju d a baquvvat odam . S triklendni o ‘zgalarning u haq d a n im a o'ylashlari, s a n 'a ii k e ltira d ig a n foyda, s h o n -s h u h ra t, h a y o tn in g m o d d iy to m o n i um um an qiziqtirm aydi. U o ‘z iste’d odini him oya qila biladi. Uning uchun m uhim i ijod qilish, ko'nglidagini m o ‘yqalam orqali ilodalash. U kim dir va nim a u c h u n d ir em as, ta q d irid a san ’atk o r b o 'lish yozilgani uch un ijod qiladi. Biroq ayni p aytda bu san ’at fidoyisi atrofidagilarni un utib qo'yadi. U sa n ’at h am odam larsiz mavjud bo'lolm asligi haqida o'ylam aydi. S triklend ta q d iri fojiali tugaydi. U Taitida og‘ir kasallikdan vafot etadi. Striklend faqat orzular bilan y ashar edi, m a’lu m m a’noda o ‘zi istagan ijod erkinligiga erishadi ham , am m o u erishgan erkinlik tkinchi. U faqat ruhiy ozodlikka erishgan, b u n i u ilhom holatida sezgan. B iroq voqelikning fojeiy yakunidan xalos b o ‘la olm aydi. Moem «Missis Kieddok» (1900), «Sernaqsh qoplama», «Pirog va pivo>> (1930), «Burchak» (1932), «Teatr» (1937), «Rojdestvo ta ’tillarb (1939) kabi romanlar muallifi. Bu asadar asosida o4kir diamatik ziddiyatlar yotadi M oem iste’dodi hikoya janrida yorqin nam oyon bo‘ladi. U ning hikoyalari, odatda, ju da qiziqarli sujetga ega b o ‘lib, kitobxon diqqati bir zumga ham chalg‘imaydi, yechim esa m utlaqo kutihjiagiin bo‘lib chiqadi. U o ‘tkir sujetni psixologizm bilan uyg‘unlashtira biladi M oem realist sifatida hikoyalarida barcha narsaning hayotga mos b o ‘lishiga intilishini ta ’kidlaydi. 0 ‘zi aytganidek, fantastikadan, uydirm adan q o ch ad i. B iroq sh u ng a q aram asd an u n in g h ik o y alarid a inson kutilm agan tom on d an kashf qilinadi, uning kutilm agan jih atlari ochiladi. M oemning ko‘plabhikoyalarto‘plam larinashr qilingan. U lar orasida «Barg titrog‘i» (1921), «Kauzarina» (1926), «Birinchi shaxs tilidan» (1931), «Taqdir o ‘yinchoqlari» (1947) ayniqsa sh u h rat qozongan. Hayotiy voqealar kutilmagan, inson xatti-harakatijum boq bo'lishi mumkin. «Insonga xos nim adir» hikoyasining qahram oni badavlat va go'zal Betti hayoti shu fikming isboti. U san’atni, adabiyoini sevadi. N ihoyatda oqila ayol. Tabiat uni yuksak did bilan taqdirlagau. www.ziyouz.com kutubxonasi Lekin bu ayol hayotining o'zgalardan yashirin qorong'i tom onlari ham bor. U boylik uchun sevmagan kishisiga turm ushga chiqadi, keyinchalik bu odam bilan ajralishadi, uning baxtsiz hayoti fojiali yakunlanishiga sabab bo'ladi. X izm atkor haydovchisi ЬЙап ishqiy m unosabatga kirishadi. Ayni paytda buni pardalay biladi. Shunisi qiziqki, uni bir um r sevgan, bilim va daraja jihatidan unga munosib Kerazersning sevgisini bila turib uning turmushga chiqish taklifini rad etadi. Betti hayotining tuban tom onidan uyalmaydi, o'zini baxtli deb biladi, chunki u istaganicha hayot kechiradi «Jeyn» hikoyasidagi vaziyat ham kutilmagan. N ihoyatda kam suqum va yosh bo'lm agan missis Fauler to 'satd an o'zidan 26 yosh kichik yigitga turm ushga chiqadi. Unga uylanayotgan yigitning hech qanday g'arazli niyati yo'q. U chindan ham Jeynni sevadi Yana ham qizig'i, m a’lum muddat o'tgach, kiborlar jam iyatida ham m aning e’tiboriga sazovor bo'lgan Jeyn eri Gilbert bilan ajrashib, yana boshqa yaxshi bir odamga turmushga chiqadi. Bir qarashda g'aroyib tuyulgan bu hodisa g'oyatda tabiiy hikoya qilinadi. Yosh ham , aytarli go'zal h a ir bo'lm agan Jeynning eng muhim fazilati uning soddaligi va qalban beg'uborligL U boshqacha ko'rinishga intilm aydi ham , shunisi bilan o'zgalarni m aftun qiladi. Inson yuksakliklarga ko'tarilishi va nihoyatda tuban ketishi ham mumkin. C hunki qanchalar ruhan yuksak parvoz qilmasin, baribir, u yer odam i va unga zam in tashvishlari begona emas. Biroq yozuvchi ko'proq ruhiy yuksaklikka erisha bilgan, tan ehtiyojlarini yenga olgan qah ram on larg a qoyil qoladi. U ning «Sanatoriy», «Bo‘ysunmas» hikoyalari shu jih ati bilan diqqatga sazovor. «Sanatoriy» hikoyasining kasallik tufayli o'lim ga m ahkum q ahram oni sevib qoladi. U ning m uhabbati o 'lim oldidagi qo'rquvni yengishida yordam beradi. «Bo'ysunmas» hikoyasining qahram oni A nnet o 'z i tushib qolgan vaziyatga bo'ysunishni istamaydi. Voqealar urush paytida bo'lib o'tadi. Nemis soldati tomonidan nomusi toptalgan Annet og'ir vaziyatga tushib qoladi. Lekin nemis G ans kutilm aganda A nnetni chindan ham sevib qoladi. U nga uylanm oqchi, tug'ilajak farzandga otalik qilm oqchi bo'ladi. B undan qiz foydalanishi m um kin edi, chunki uning holatida bu eng qulay yo'l. O ta-onasi ham qizini insofga chaqiradilar, chunki G ans u la rn i so v g 'alar bilan ta ’m in lar, buning ustiga q izlarin i sharm andalikdan qutqarm oqchi edi. Biroq A nnet uchun bundan ham yuksakroq narsalar bor. U vatanini toptagan bosqinchiga bo'ysunishni istamaydi. Ayni paytda kurashda yolg'iz edi. A nnet yengilmaslikka qaror qiladi, jinoyatga q o 'l uradi — faizand tug'ilgach, uni cho'ktirib o'ldiradi. D ahshatli jinoyat. Biroq A nnet o 'z qalbiga qarshi borm adi, bu uning m a’naviy g'alabasi edi. Somerset M oem 1965- yilda vafot etadi. www.ziyouz.com kutubxonasi ERNEST XEMINGUEY Buyuk Amerika yozuvchisi Ernest Xeminguey hayoti tirikligidayoq alsonaga aylangan edi. Sayohat-u sarguzashtlarga, zafar va m ag'lu- biyatlarga, sevgi va ayriliqlarga boy um ri davomida bu ajoyib shaxs o'lm as ijod nam unalarini yaratdi. Adabiyot, badiiy ijod uning hayoti m azm unini tashkil qilar edi. Xeminguey 1899- yil 21- iyulda Chikagoning O uk-Park shahrida tug'ilgan. O nasi Greys Xoll opera q o ‘shiqchisi edi. Shifokor-terapevt va sportchi bo'lgan Klarens Edm onsni uchratgach, Greys operani tashlab unga turmushga chiqadi Ernest oiladagi olti bolaning to ‘ng‘ichi bo'lgan. Bo'lajak yozuvchi ijodini juda erta boshladi. O uk-Park maktabida o 'q ib yurgan paytlaridayoq m aktab gazetalarida lining hikoya va she’rlari bosilib tu rar edi. M aktabni tamomlagach, 1917- yilda Xeminguey armiya xizmatiga kirmoqchi, birinchi jahon urushida qatnashm oqchi bo'ladi. Biroq ko'zi jarohatlanganligi sababli armiyaga chaqirilm aydi. Shu sababli 1917— 1918- yillarda Kanzass gazetasi «Star» da muxbir bo'lib ishlaydi. 6 oy o 'tg ach ko'ngilli sifatida Yevropa armiyasiga qabul qilinadi, Italiya- Avstriya frontida qizil X och Amerika Otryadining haydovchisi bo'lib xizmat qiladi. 1918- yilda oyog'idan yaralanadi, shu holda yarador italiyalik soldatni jang maydonidan olib chiqadi. Jangda ko'rsatgan m ardliklari uchun ikki marotaba Italiya ordenlari bilan taqdirlanadi. Gospitalda davolanayotganda am erikalik shafqat ham shirasini sevib qoladi (bu sevgi tarixi oradan o 'n yil o'tgach «Alvido, qurol!» asarining dunyoga kelishiga sabab bo'ladi). O uk-Parkka qaytgach, Xeminguey uchun Chikagodagi bir marom dagi sokin hayot zerikarli tuyuladi va Chikago ju rn a li redaksiyasiga ishga kiradi. Bu yerda u m ashhur yozuvchi, k o 'p lab am erikalik buyuk ijodkorlarning yo'lboshchisi Shervud A nderson bilan tanishadi. A nderson unga Parijga borishni m aslahat beradi. Parij san’at, adabiyot va m a’naviyatning m arkazi hisoblanar e d i Chinakam ijodkor bo'lish uchun Fransiya ilhom manbai e d i Xeminguey Anderson maslahatiga am al qilib 1921- yili Yevropaga yo'l oladi. Shu yili u Xedli Richardsonga uylangan e d i Fransiyada yashab yurgan kezlarida Xeminguey juda ko'p sayohat qiladi Parijda yashovchi amerikalik yozuvchilar G ertruda Stayn, Ezroy Paund, Skott Fisjerald bilan tanish e d i Xeminguey ilhom bilan ijodga sho'ng'iydi Uning shiori «Muhimi bir satr bo'lsa ham haqiqatni yozish, qolgani esa o 'z-o 'zid a n bo'laveradi» edi. Xemingueyning ilk kitobi 1923- yilda «Uch hikoya va o 'n she’r» n o m i bilan chiqadi, keyinroq esa «Bizning kunlarim izda» hikoyalar to 'p la m i bosiladi. M azkur www.ziyouz.com kutubxonasi to ‘plain Xemingueyning o'ziga xos uslubi, o'z qahram onini topganidan dalolat beradi. 1926- yilda Sh. Andersonning romanlaridan biriga parodiya tarzida «Bailor yomg'irlari» rom ani e’lon qilinadi Bu rom an «Charlz Skribnes» nashriyotining m ashhur m uharriri Maksuel Perkins ning diqqatini jalb qiladi. 1926- yil oktabrida Xeminguey «Quyosh baribir chiqaveradi» rom anini yozib tugatadi. Asar yozuvchiga katta shuhrat keltiradi, Xemingueyni yosh va um idli ijodkor deb tan oladilar. Rom an urushdan keyingi yo'qotilgan avlod ruhiyatini, kayfiyatini aks ettiradi. Uning qahram onlari birinchi jah o n urushidan keyingi tushk u n h o la t girdobidagi, u ru sh tufayli ru han m ayib qilingan kishilardir. R om an voqealari ham qalbi, ham jism i mayib qilingan Djeyk Brans tilidan hikoya qilinishi bejiz emas. Hayotidagi m a’naviy ta y a n c h la rid a n m a h ru m b o 'lg a n b u k ish ila r u m r m a z m u n in i ko'ngilocharlik, baliq ovi, korrida, ichkilik va sevgida deb biladilar. Asar qahram onlari real hayotdan olingan rom an bosilib chiqqach, Xeminguey d o 'stlari undagi k o'plab qahram onlarni, shuningdek, yozuvchining o 'z in i h a m tanidilar. Bu ham asarning sh u h ratin i ta ’minlagan om illardan bo'ldi. 1927- yilda Xeminguey Polina Pfeyorferni sevib qoladi va birinchi xotini bilan ajrashgach, unga uylanadi. 1927- yilda uning «Ayolsiz erkaklar» nom li to 'p lam i chiqadi. Shnndan so 'ng Xem inguey Amerikaga qaytadi, Floridada qo'nim lopadi va o'zining ikkinchi rom ani «Alvido, Qurol!» ni yakunlaydi Bu roman yozuvchining shuhratini yanada oshirib yuboradi. Tanqid- chilik romanga yuksak baho beradi, u n i adibning eng yaxshi asarlari qatoriga kiritadi. Rom an mavzui urush va sevgidir. Italiya armiyasida xizmat qiluvchi amerikalik ofitseming ingliz hamshirasiga bo'lgan go'zal va fojiali muhabbati Xemingueycha betakror talqinini topadi. M uhabbat mavzusi jim jim ador, rom antik, shoirona libosda emas, bosiq, xolis, sirtdan befarq, biroq ichdan ch uqu r hissiyotga y o 'g 'rilg an tasvir yo:sinida ifodalanadi. 30- yillarga kelib X em inguey ijodida b ir q a d a r tu sh k u n lik kayflyati kuzatiladi. Bunga sabab qilib yozuvchini «shon-shuhrat m ast qilib qo'yganligi» deb ko 'rsatadilar. Bunga dalil tariqasida Xemingueyning o 'z in i «chinakam erkak» qilib ko'rsatishga inlilishi, ispan korridasiga, yirtqich hayvonlarning afrikacha ovga bo'lgan ehtirosi, atrofidagilarga bepisand m unosabati kabilarni keltiradilar Bu davrda y ara tg a n asarlari: «T u sh d an k eyingi o 'lim » , ispan korridalarini aks ettiruvchi «Afrikaning yashil do'ngliklari», Afrikaga b o 'lg an sayohat kundaliklari, voqealar Floridada kechuvchi «Bor yoki yo'q» qissasi kabilardir. www.ziyouz.com kutubxonasi 30- yillar yozuvchining ijodidan faqat ikki hikoyasi «Frensis M akaombeming qisqa baxti» va «Kilimanjaro qorlari» tanqidchilikning ijobiy bahosini olishga muvafiaq bo'ldi. Ispaniyadagi fuqarolar urushi Xeminguey hayoti va ijodida tub burilish yasadi. U o'zin i chin ijodkor sifatida nam oyon qildi. Buyuk iste’dod egalari jam iyat dardlariga nisbatan o ‘ta ta ’sirchanliklari bilan ajralib turadilar. Xemingueyning ispan urushiga faol munosabati ham shuning dalilidir. Respublikachilar uchun pul yig‘ib yozuvchi Shimoliy Amerika gazeta assotsiatsiyasi harbiy muxbiri ham da «Ispaniya yeri» hujjatli filmining ssenariy muallifi sifatida Ispaniyaga yo‘l oladi. Ispaniyaga ikkinchi sayohatidan so‘ng X eminguey «Beshinchi kolonna» nom li pyesasini yozadi, unda 1937- yil kuzida M adridning qam al qilinishi tasvirlangan. Xemingueyning bu davr ijodidan eng yorqin asar «Qo‘ng‘iroq kimni chorlaydi» romanidir. Asarga ingliz shoiri Jon D onning quyidagi so 'zlari epigraf qilib olingan: «H ech qachon q o ‘ng‘iroq kim ni chorlayapti deb so‘ram a, u seni chorlayotir». R om an Ispaniyadagi fuqarolar urushi voqealariga bag 'ish lan gan . Bosh q ah ram o n R o bert Jo rd a n resp u b lik ach ilar tom onida jang qiluvchi am erikalik ko'ngillidir. H ar daqiqa, soniyada sovuq o ‘lim sharpasi sezilib turgan shafqatsiz urush sharoitida Robert Jord an qalbida ispan qizi M ariyaga nisbatan m uhabbat uyg'onadi. Bu sevgining, baxtning om onatligi asarga fojiaviy ru h baxsh etsa, M ariyaning ayanchli o 'tm ish i fojiylikni yanada kuchaytiradi. Biroq inson baribir insonligicha qolishi, eng chorasiz, umidsiz qolgan daqiqalarda ham baxtga intilib yashashi o ‘quvchi qalbiga yorug‘lik baxsh etadi. «Qo‘ng‘iroq kim ni chorlaydi» yozuvchiga katta shon- sh u h rat keltirdi. 1940- yilda X em inguey M arta G ellxornga uylanadi, G avana yaqinidan uy sotib oladi va xotini bilan Xitoyga safar qiladi. 1944- yili Londonga harbiy m uxbir sifatida yo‘l oladi (bu davrga kelib u xotini bilan ajrashgan edi). Britaniya G 'arbiy havo kuchlarida xizmat qiladi va 1944- yilning 25- avgustida Amerika qo‘shinlari bilan birgalikda Parijga kirib keladi. Yozuvchi ittifoqchilarning harbiy harakatlarida faol ishtirok etadi, h atto muxbirligini unutib yuborayozadi, jasorati uchun bronza medali bilan taqdirlanadi 1946- yilda Gavanaga qaytadi. Bu yerda u «Tayms» jurnalining muxbiri M eri Uelsh bilan tanishadi. Xeminguey unga uylanadi va umrining oxiriga qadar bu ajoyib ayol bilan turm ush kechiradi. 1950- yilda «D araxtlar soyasidagi daryo» rom anini e’lon qiladi. Asar voqealari Ikkinchi jah on urushini aks ettiradi, Italiyada kechadi. Tanqidchilik bu romanni sovuq kutib o ldi Yozuvchini sentimentallikda, www.ziyouz.com kutubxonasi o'ziga o ‘ta bino qo‘yib yuborganlikda aybladilar. H atto bu romanga felyeton, parodiyalar ham yozildi. Biroq 1952- yilda dunyo yuzini ko'rgan «Choi va dengiz» rom ani yozuvchi ijodiga nisbatan yuzaga kelgan ishonchsizlikni, uning iste’dodi so‘na boshladi, degan qarashlarni tum anday tarqatib yubordi. Keksa, omadsiz baliqchi haqidagi g ‘amgin lirik qissa tanqidchilik va keng kitobxon om m asi tom o nidan yuksak baholandi. B utun dunyoga Xemingueyning shuhrati taraldi, 1953- yilda bu asari uchun Pulitser mukofoti bilan taqdirlandi. 1954- yilda Xeminguey «Choi va dengiz» rom anida yana bir karra namoyish etilgan yozuvchilik m ahorati uchun hamda zamonaviy nasrga ko‘rsatgan ta ’siri uchun N obel mukofoti bilan taqdirlandi. M ukofot topshirish m arosim ida Shved akademiyasining a’zosi Anders Esterling Xemingueyga «davrimizning eng ahamiyatga molik adiblaridan biri» deya baho beradi. Xem inguey sog‘lig‘i yom onlashganligi tufayli N obel m ukofoti taqdim otida qatnasha olmaydi. 1960- yilda yozuvchi Rocheisterdagi Mayo kasalxonasida davolandi, unga ruhiy xasta, tushkunlikka tushish kabi tashxislarni qo‘yadilar. Kasalxonadan chiqqach Xeminguey ortiq ijod qila olmasligini anglab yetdi va 1961- yil 2- iyunida o ‘z joniga qasd etdi. Xemingueyning o ‘limi dunyo san’a t ahlini larzaga soldi. Amerika tanqidchisi Edm und U ilson «bu hodisa butun bir avlodimizning tam al toshlaridan biri to'satdan qulab tushishi bilan teng», deya yozadi. GABRIEL GARSIA MARKES G abriel G arsia Markes - buyuk Kolumbiya yozuvchisi, m ashhur romanlar, qissalar, hikoyalar muallifi, N obel mukofotining sovrindori. M arkes 1928- yil 6- m artda, Kolumbiyaning Arakataka shahrida tug'ilgan. Arakataka A tlantika okeani yonbag‘irlari va Kolumbiyadan uncha uzoq bo'lm agan M agdalena daryosi sohilida joylashgan kichik shaharcha. M arkesning otasi telegrafchi edi. Yozuvchi iste’dodining shakllanishida buvisi Trankilinaning ta ’siri katta bo'ldi. Trankilina kuchli, m atonatli ayol edi, oila tizgini uning qo'lida edi. Ayni paytda 1 8 99 -1 90 3- yillar fuqarolar urushining ishtirokchisi bo'lgan bobosi keksa polkovnik Nikolos ham yosh G abriel hayotida o'chm as iz qoldirgan. Ijodkor sifatida shakllanishidagi uchinchi om ilni M arkes o ‘zi o 'sg an m uhitda deb b iladi. U yashagan sh a h a r tu rm u sh i g'aroyibotlarga to ‘la, fantastika va voqelik ajoyib tarzda uyg'unlik kasb etgan edi. Bobosining o'lim idan so'ng 8 yoshida Markes A rakatakani tark etadi, u ni Sapakira sh ah rid ag i m a k tab -in tern atg a o'q ishg a www.ziyouz.com kutubxonasi beradilar. Ilk m arotaba yozishga shu yerda urinib ko'radi... 1946- yilda Bogota universitetining yuridik fakultetiga o'qishga kiradi. M arkesning birinchi hikoyasi 1947- yilda e’lon qilinadi. Lekin u yozuvchi bo‘lishni xayoliga ham keltirmagan, uni kasb qilib olish haqida o ‘ylab h a m k o 'rm a g a n e d i. 1948- y ild a lib e ra l p a rtiy a n in g yo'lboshchisiga suiqasd qilingach, poytaxtdagi vaziyat keskinlashadi va Markes Kartaxena shahriga ko'chib o ‘tib, o ‘qishini davom ettirishga urinib ko‘radi. Biroq advokatlik kaiyeiasi uni ortiq qiziqtirmay qo'ygan edi, u bu sohaga adashib kirib qolgani, bu o 'tk in ch i havas ekanligini anglab yetadi va o'qish ni tashlab, jurnalistlik faoliyalida o‘zini sinab ko'rishga qaror qiladi. 1950-1954- yillarda Markes reportyor bo'lib ishlaydi, xronikalar bo'lim ini boshqaradi. 1951- yilda «To'kilgan barglar» qissasini e ’lon qiladi, asarda ilk m arotaba muallifning keyinchalik barcha asarlaridagi voqealar ro'y beradigan xayoliy Makondo shahri tasvirlanadi. Bu shahar yozuvchining qadrdo n A rakataka shahriga ju d a o'xshab ketardi. M akondo shahri bilan yozuvchi asarlaridagi markaziy - yolg'izlik mavzusi h am paydo bo'ladi. 1954- yilda M arkes Bogota shahriga ko'chib o'tadi, gazetadagi ishini davom ettiradi, siyosiy hayotda faol qatnashadi. 1955- yilda «Е1 Espektador» gazetasining muxbiri sifatida Yevropaga ishga yuboriladi U Rim da ishlaydi, ayni paytda Tajriba kinematogralik markazining rejissyorlik kurslarida tahsil oladi. Markes Rimdan Parijga ko'chib o'tadi. V atanida ro 'y bergan davlat to 'n tarish i yozuvchining Parijda qolishiga sabab bo'ladi. Shu yerda yozuvchi o'ziga ilk shuhrat keltirgan «Polkovnikka h ech kim yozm aydi» qissasini yaratadi. Kitobning birinchi nusxasi 1956- yilda yozilgan, alohida kitob holida 1961- yilda nashr etiladi. Tanqidchilik bu qissada mashhur Amerika yozuvchisi Xeminguey ning ta ’sirini k o 'rad i, buni yozuvchining o 'z i ham e ’tiro f etadi, ayni paytda qissada uning muxbirlik tajribasi h am sezilib turadi. Asar tili yozuvchi m aqsadiga b o 'y su n d ira bilinganligi, aniqligi, so 'zn in g im koniyatlaridan m ohirlik bilan foydalanilgani, unga salmoqli m a’no yuklay bilish, uni his qilish kabilar bilan ajralib turadi. Markes uslubini sayqallashtirish, yuksak badiiylik va psixologik jihatdan haqqoniylikka erishish m aqsadida bu asarni o 'n bir m arta qayta ko'chiradi. Asar voqeasi 1956- yilda nom siz shaharchada ro 'y beradi. Biroq asar qahram oni fuqarolar urushi ishtirokchisi polkovnikning tushlari va xotiralarida vatani M akondo gavdalanadi. M akondo shahri bilan tasvirga real va ulkan hodisalar ro'y bergan tarixiy davr kirib keladi «Polkovnikka hech kim yozmaydi» ning mavzusi insonning yolg'izli- www.ziyouz.com kutubxonasi gidir. Bu insonning voqelik absurdligiga, ochlik, qashshoqlik va ojizlikka, hissizlikka sabot-m atonat bilan qarshi turishi, uning adolat tantanasiga b o 'lgan o'lm as ishonchi to 'g 'risid a g i qissadir. A na shu jihallari qissani Xemingueyning m ashhur «Choi va dengiz» asari bilan yaqinlashtiradi. M arkes lu rli lo tin am erikasi gazetalarin in g m uxbiri sifatida Yevropaning ko'plab m am lakatlarini kezib chiqadi, m a’lum m uddat Venesuelada yashaydi, 1961- yildan Meksikada qo'nim topadi va «Xosiyatsiz vaqt> rom anini tugatadi. Asar birinchi m arta m uharnrlar tom onidan buzilgan holda Ispaniyada nashr qilinadi, 1966- yilda Meksikada to 'liq va asl holida bosiladi. Asar mavzui zo ‘ravonlik va uning shaxsni yemiruvchi mohiyatidir. Bu asarda yana M akondo shahri namoyon bo'ladi, A uieliano Buendia, Rebeka nomlari paydo bo'ladi. (Ular keyinchalik yozuvchining «Tanxolikning yuz yili» romanida ham ishtirok etadi). Bolalik xotiralari, zo'ravonlik va yolg'izlikning taqdir ekanligi to ‘g‘risidagi filer yozuvchiga tinchlik bermaydi. Keyinchalik ushbu tuyg'u «Katta onaning m a’rakasi» hikoyalar to'plam ida o'zining badiiy ifodasini topadi. T o'plam dunyo yuzini ko'rgach, Markes m a’lum muddat adabiyot ishidanuzoqlashadi, kuchini kinematogiafiya sohasida sinab ko'rm oqchi bo'ladi. Biroq kino san’atida Markes o 'zi istagan narsani topa olmadi: «Kinoda ishlab, m en, albatta, tasviriylik boshqa hikoyalash elem ent- laridan ko'ra ancha afzalliklarga ega ekanligiga ishonch hosil qildim, biroq, shuningdek, m a ’lum jihatdan chegaralangan ekanligiga ham am in bo'ldim va bu m en uchun kutilmagan kashfiyot bo'ldi; faqat shundagina rom an qanchalar cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini anglab yetdim», deb yozadi. 1965- yilda Markes yana o'zida yozishga kuchli ehtiyoj va ishtiyoq sezadi ham da ixtiyoriy ravishda 18 oyga uzlatga chekinadi - shu tariqa 20 yil davomida yozuvchi qalbida ardoqlab kelgan asari «Tanxolikning yuz yili» vujudga keladi. Rom an 1967- yil Buenos-Ayresda bosilib chiqadi va yozuvchiga olamshumul shuhrat keltiradi. Asar tiraji uch yarim yil ichida yarim m iltiondan ko'proq nusxani tashkil qiladi, bu Lotin Amerikasi uchun misli ko'rilm agan hodisa edi. Rom an haqida gap ketganda «magik realizm» iborasi qo'llanila boshladi, bu tushuncha aynan M arkes uslubiga xos bo'lgan xususiyat bilan b o ^ liq ravishda paydo bo'ldi. Magik realizm lotin am erikasi yozuvchilari ijodiga xos bo'lib, cheksiz erkinligi, yer hayotini xayolot, ongning tub-tubida yotgan hissiyotlar bilan uyg‘un ravishda tasvirlash bilan xarakterlanadi. Asar dunyo rom anchiligi va realizm tarixidagi yangi bosqich sifatida yuksak baholandi. www.ziyouz.com kutubxonasi «Tanholikning yuz yili» ko‘p planli asardir. U nda Buendialar sulolasining olti avlodi tasvirlanadi. Voqealar yozuvchining ardoqli M akondo shahrida kechadi. Adib ushbu shahar va undagi insonlar tarixi orqali Lotin A m erikasi tarixi va unga o ‘z m uhrini bosgan tam ad d u n n in g ta ’sirin i aks ettirad i. Ayni paytda ro m an ja h o n adabiyotining antik eposdan maishiy rom angacha bosib o ‘tgan yo‘li h a m d ir. Y ozuvchi B u e n d ia la r o ilasi m iso lid a in so n iy a t o n gi taraqqiyotini tadqiq e ta d i Boshdagi buyuk Renessans davrining tinib- tinchimas, izlanuvchan va tadbirkor kishisiAurleanio Buendia timsolida XX asrga yetib keladi. U barcha sohalarni qam rab olgan begonalik, yolg‘izlik qurboniga aylanadi. Shu rom ani bilan yozuvchi M akondo va lining aholisi mavzuiga so'nggi nuqta qo'yadi. Keyin yaratilgan asarlarida ushbu qahram onlarga va mavzuga qaytmaydi. 1972- yilda «Soddadil Erendira va uning shafqatsiz buvisi haqida misLsiz g'am gin qissa» hikoyalar to'p lam i bosiladi. Shundan e ’tiboran Markes uchun hukm ronlik va zo'ravonlik yetakchi mavzuga aylanadi. «Buzrukning kuzi» rom anida ushbu mavzu chuqur tahlil qilinadi, zo'ravonlik va shafqatsizlikning g'ayriinsoniy mohiyati ochib beriladi Asar markazida zo'ravonlikni hayotning asosiy qonuni deb bilgan kuchli shaxs obrazi turadi. 1981- yilda «Oshkora qotillik qissasi» asari e ’lon qilinadi, oradan bir yil o'tgach esa M arkes N obel mukofoti bilan taqdirlanadi. ---------- e r a ' www.ziyouz.com kutubxonasi M O D E R N IZ M M odernizm fransuzcha m oderne (zamonaviy, eng yangi) so'zidan olingan bo'lib, XX asm ing 20- yillarida vujudga kelgan badiiy estetik tizim ni anglatadi. Shu davrdan boshlab XIX asr san’atidan farq qiluvchi yangi san’at shakllana boshlaydi. M o dernizm ning vujudga kelishiga S hopengauyer va N itsshe irrasional falsafasi, Bergson intuitivizm i, E. G usselning fenom eno- logiyasi, Freyd va Yung psixoanalizi, Xaydegger, keyinroq Sartr va Kamyu ekzistensializmi, Franfurkt m aktabi ijtimoiy falsafasi g'oyalari asos b o 'lib xizm at qildi. M odernizm m a’lum ijtim oiy davr m ahsuli edi, XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jam iyat hayotida yuz bergan ijtim oiy va m a’naviy tushk un lik (bu dek ad en tlik atam asi bilan nom lanadi) adabiyot va san ’atga o 'z ta ’sirini ko'rsatdi. M od em iz- m ning paydo bo'lishi bir tom ondan jam iyatdagi ijtimoiy jarayonlarga no ro zilik ifodasi edi, zero u la r ijtim oiy o'zg arish lar, in q ilo b -u to 'n ta rish la r bilan insonni baxtli qilib bo'lm asligini anglab yetdilar; m o d e rn izm o qim ining g'oyaviy aso sin i tashk il qiluvchi falsafa insonning ijtim oiy tom oniga em as, ruhi, qalbiga asosiy e ’tib o m i q aratd i M odernist o'zlarid an oldingi falsafani narsalar lalsafasi bo'lgani uchu n tanqid qiladilar, falsafa diqqat m arkazida inson turishi lozim , degan fikm i ilgari suradilar, insonning asl hayoti real voqelikdagi em as, ko'ngildagi, ongdan tashqari, aql-idrokka bo'ysunm aydigan hayo ti deb biladilar. A yni paytda ular a n ’anaviy shakldan ham qoniqm aydilar; XIX asr realizm i va rom antizm i u ch u n xos bo'lgan qolip tusin i olgan shakl va usullarni takrorlash, naturalizm ning voqelikdan passiv nusxa ko'chirishi, badiiy ijodda akademizmga qaishi isyon ko'tardilar. U shbu yo 'nalish ta rafd o rlari a n ’anaviy shakl hozirgi zam on voqeligini ko'rsatishga ojizlik qilib qolgan, deb hisoblaydilar. R uh- qalb h ay o tin i alohida qadrlovchi m o d ern istlar, en d i realistik usul va v o sita lar inson qalb in in g y ashirin tu b larig a kirish, u n i b o r b o 'y ic h a , ro 'y -ro s t tasvirlash u c h u n ojizlik qilib qo lgan, deb hisoblaydilar. www.ziyouz.com kutubxonasi XX asr adabiyotida m odernistlarning shakl bobidagi izlanishlarini aks ettiruvchi ko'plab oqim larni ko'rsatish mumkin. Futurizm — lo tin ch a (futurum ) so‘z b o'lib, «kelajak» m a’nosini anglatadi. Bu oqim ning maqsadi kelajak san ’atin i yaratishdan iborat e d i Futuristlar san’a t tam om ila erkin bo'lishi kerak, deb hisoblardilar, o 'tm ish san ’a tin i in k o r qilardilar. F u tu ristlar yozish texnikasiga alohida e ’tib o r beradilar, poetik qonuniyatlarni buzadilar. 0 ‘zining bir qancha ziddiyatli jihatlariga qaram asdan futurizm V .X lebnikov, P a ste rn a k k ab i sh o irla r ijodiy y o 'n a lish la rin in g shakllanishida k atta rol o'ynadi, shakl bobidagi dadil tajribalariga asos bo'ldi. Ekzistensializm (existence - mavjudlik) — XX asrdagi ana shu nomdagi falsafa asosida vujudga kelgan modemistik oqim. Ushbu falsafa m arkazida inson h ay o tin in g m a’nosi, shaxs erk i va m as’uliyati m uam m olari turadi. Adabiy oqim sifatida ekzistensializm borliq va insonning g'aroyib sirli-sehrli jihatlari xususida bahs yuritadi. Ushbu adabiyot nam unalarida insonning jam iyatga begonaligi, yolg'izligi, mahkumligi m uam m osi ko'tariladi. Ekspressionizm (fransuzcha — expression — ifoda so'zidan) — Birinchi jaho n urushi va inqilobiy to 'n tarish lar davrida san ’at va adabiyotda vujudga kelgan oqim. Ushbu oqim vakillari hissiyotga, tu yg 'u ga alo hida e ’tib o r b erad ilar, q ah ram o n n in g ta sa w u rla ri, taassurotlari ifodasi yetakchilik qiladi, hissiyotga, kechinmaga urg'u beriladi. Ekspressionizm ko'proq she’riyat (Pol Elyuar) va dramada nam oyon bo'lgan. Impressionizm (fransuzcha im pression — taassurot) — XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Fransiyada vujudga kelib, tasviriy san ’at, adabiyot, m usiqada o 'zin i nam oyish qilgan oqim. Im pressionistlar in so n ning b iro n h o d isa t a ’sirida tu g 'ilg a n taassu ro ti, hissiyoti, hayajoni, ruhiy holati san’atning diqqat m arkazida turishi kerak deb hisoblaganlar. U lar insonning asl hayotini g'ayrishuuriy hissiyotlar, o'zgalardan y a sh irin tu y g 'u la rd a k o 'rg a n la r, u sh b u o la m n i b o r b o 'y ic h a ko'rsatishga harakat qilganlar. Im pressionizm atam asi M onening «Taassurot. Quyosh chiqishi» nom li kartinasi ko'rgazm ada namoyish etilgandan so'ng paydo bo'lgan. Rassomlar o'zlarining sevimli janrlari bo'lgan peyzaj, portret, ko'p shaxslar tasvirlangan kompozitsiyalarda u la m i qurshagan dunyo d an olgan lahzalik taassurotlarini ifodala- ganlar. Adabiyotda impressionizm yo'nalishlari naturalizmdan simvolizmga o 'tish jarayonida shakllaadi. J. va E. G onkurlar, J.G yuism ans, G i de M opassan ushbu yo'nalishga moyillik bildiradilar, asarlarida oniy www.ziyouz.com kutubxonasi lahzada insonning rang-barang tuyg‘ularini so‘z yordamida iloji boricha to ‘liqroq tasvixlashga intilganlar. Impressionizm alohida maktab tusini olm agan b o ‘lsa-da, bu yo‘nalish vakillarining ko'plab kashGyotlari zam onaviy san ’at va adabiyotda iz qoldirdi. Syurrealizm (fransuzcha surrealizme) — Fransiyada XX asming 20- yillarida vujudga kelgan oqim. Syurrealizm intuitivizm falsafasi, sharq diniy falsafasi, freydizm ta’limotiga tayanadi. Syurrealizm estetikasi A. Bretonning «Syurrealizm manifesti» asarida o‘zining ifodasini topgan. Ular insonning «men» iga erkinlik berishga, uni moddiyunchilik, in so n n in g ijodiy im k o n iy atlarin i cheklovchi a n ’anaviy estetika zanjirlaridan xalos qilishga chaqiradilar. H ayotning asl mohiyati insonning ongdan ta sh q ari g'ayrishuuriy olam ida berkingan deb hisoblaydilar, adabiyot tartibotlarga, ko'nikm a, axloqiy tushunchalar va m antiqqa bo‘ysunuvchi hayotni emas, uning botindagi pinhon tuyg‘ularini tasvirlashi lozim. Shu sababli inson ruhining g'ayrishuuriy holatini namoyish etuvchi usul sifatida tush ho lati, go'daklik kechinm alari, gallyusinatsiya kabilardan foydalanganlar. Syurrealistik asarlar syujeti majoziylikka, paradoksga, kutilmaganlikka asoslanadl Adabiyotda Appoliner, tasviriy san ’atda S.D ali, X .M iro, I.Tangi, G .A rp, A .M asson, R .M agritt, kinematogiafiyada L.Bunyuel, absurd teatrida E.Inoyekso, S.Bekket ushbu oqim namoyandalaridir. M odernizm ga tushkunlik mafkurasini ifodalovchi hodisa sifatida salbiy baho berib kelindi. Biroq uning buyuk namoyandalari bu fikraing biiyoqlamaligi, adolatsizligini isbotladi. Frans Kafka, Jeyms Joys, Alber Kamyu asarlarida chirigan jamiyatning inson shaxsiga ta’siri, uni mahv etishi o‘zining yorqin ifodasini topsa-da, insonga, uning kelajagiga ishonch tuyg‘usi ham ufurib turadi. M odem istik ijod mahsullarida fojiaviy taqdirga mahkum inson fojiaviylik zamirida ham baxtga intiladi, najot axtaradi. M od ernch i adiblarning qah ram on lari k o ‘p h ollarda favqulodda vaziyatga tushib qoladilar, ana shunday h ollarda u larning qalbida ro‘y berayotgan jarayonlar m uallif diqqat markazida turadi. U lam ing q ah ram o n lari odatda halol, sofdil, b eo zor odam lar. R uh hayoti bilan yashash, ko‘ngil buyurganini qilish, soxtalik, su n’iylikni inkor qilish, qalbidagini yashirmaslik — F.Kafka, A.Kam yu kabi ijodkorlar asarlarining q ah ram o n larid a ana shu jih a tla r yetakchilik qiladi. M odem istlar shaklga alohida e ’tibor beradilar, shartli-ram ziy iisu llarn i q o 'lla y d ila r, in so n shaxsiga k u tilm a g a n to m o n d a u yondashadilar. Bu jihatdan, ayniqsa, avstriyalik yozuvchi F. Kafka, fransuz adibi A. Kamyu va amerikalik U. Folkner ijodi diqqatga sazovor. www.ziyouz.com kutubxonasi FRANS KAFKA F rans Kafka XX asr m odern adabiyotining eng ajoyib va o'ziga xos nam o yan dasid ir. U ning ijodi g 'o y a td a xilm a-xi] q arash la r va b ah olarg a sabab b o 'lg an . A lbatta, K afka tirik lik ch o g 'id ag ig a qaraganda o 'lim id an keyin unga qiziqish kuchli bo'lganligini ham e ’liro f etish kerak. Ba’zan buyuk is te ’dod eg alari o 'z davrida tan olinm asligi, tushunilm asligiga k o 'p la b m iso llar keltirish m um kin. K afka h a m s h u n d a y ijo d k o rla r sirasig a k irad i. U M ark aziy Y evropada o 'tg a n asrning 2 0 - 3 0 - yillarid a ju d a keng b o 'lm asa h am m a ’lu m m a ’nod a tan ilg an edi. O 'z paytid a G esse, T .M an n , M uzil, Brext k ab i ta n iq li yozu v ch ilar u ning iste’d o d in i ta n olgan edilar. B iroq K afka no m in in g ch in ak a m sh u h ra ti Ik k in ch i ja h o n u ru sh id a n keyingi davrga to 'g 'r i keladi. C h u n k i K afka tirik ligid a kitoblarining nashr qilinish-qilinm asligiga b e e ’tib o r qarar edi. Shu sab ab li o 'lim id a n keyin n ash r etilg an , b a ’zilari tu g allan m ag an «Jarayon», « Q o 'rg 'o n » , «Amerika» ro m a n la ri adabiyot olam id a ch in ak a m voqea b o 'ld i. U zoq davr mobaynida Kalka m erosi uning do'sti, yozuvchi Maks Brod q o 'lid a saqlandi. Brod m arh u m yozuvchi tim solida k o 'p ro q sa n ’atk o rn i em as, «g'oya odam ini» k o 'ra r edi. Shu sababli uni xristian ta ’lim oti targ'ibotchisiga chiqarib qo'ygan e d i Kafka ijodini o 'zicha n o to 'g 'ritalq in qilganiga qaramay, Brodning adabiyot oldidagi x iz m a ti u lk a n b o 'ld i, u d o 's tin in g b a rc h a n a s h r q ilin m a g a n qo'lyozm alarini yoqib yuborishni so'rab qoldirgan vasiyatini bajarmadi va dunyo kitobxoni Kafka merosi bilan to 'liq tanishish imkoniyatiga ega bo'ldi. Kafka nom i shuhrat cho'qqisiga chiqqach, barcha uni o'zicha talqin qilish va ulug'lashga o'tdi. Dastlab A merika da boshlangan Kalkani yangidan tanish asta-sekin butun dunyoga yoyildi. Tanqidchilik buning sababini yozuvchi asarlarida ko'zga tashlanadigan payg'am barona bashoratlarda ko'radilar. Kafka hech q achon payg'am barlikka d a ’vo qilm agan edi, biroq u dunyo taraqqiyotidagi b a’zi tam oyillarni ko'ra bildi. Insoniyat ishongan g'oyalarning urushdan keyin puch bo'lib chiqishi, tam addun — sivilizatsiyaning oxir-oqibatda insonni mahv qiluvchi jihatlarini o 'z asarlarida ochib berdi. Kafka g 'a y riin so n iy ta rtib o tla r h u k m ro n b o 'lg an duny o d an nafratlanar edi, insonning imkoniyatlariga ishonmas edi. Ayni paytda u inson uchun iztirob chekar, uning uchun o 'zin i javobgar deb his qilar edi. Kafka dunyoqarashidagi qaram a-qarshilik uning asarlari turlicha baholanishiga sabab bo'ldi. U ning ijodini diniy va modern adabiyotning turli oqim lari aqidalari bilan izohlashga urindilar. www.ziyouz.com kutubxonasi XXI asrga kelib ham Kafka ijodiga bo'lgan qiziqish so'ngani yo'q. Zero, bu yozuvchining kashfiyotlari zamonaviy kitobxon qalbiga ham yo'l topa bilmoqda. Frans Kafka 1883- yil 3- iyulda Praga shahrida tug'ilgan. Ota-onasi yahudiy millatiga mansub edi. Onasi ruhoniylar avlodidan, otasi esa qishloq hunarmandining o'g'li bo'lgan. Kafka shaxsining shaldlanishida otasining o 'm i katta. Yoshligi qashshoqlikda o'tgan bu odam keksayganda m a’lum sarmoya to'playdi va kichik fabrika egasi darajasiga yetadi. Ruhan tamomila o'g'lining ziddi bo'lgan bu odamda endi o'ziga ishonch hissi paydo bo'ladi va oilasidagi uch qizi ham da yolg'iz o'g 'il Fransni o 'z hukmiga bo'ysundiradi. N ihoyatda ta ’sirchan tabiatli Frans otasiga qalban itoat etolm aydi, biroq otasiga bo'lgan nafratga yo'g'rilgan muhabbat, uning oldida qarzdorlik, burch hissi noroziligini tashqariga chiqarishiga yo'l qo'ymagan. Uning hech kim daxl qila olmaydigan o'z xayolot olamiga berkinib olishi sukutdagi isyoni ifodasi edi. Keyinchalik «Otamga xat» (1919) asarida qalbidagi ziddiyatni to'kib soladi (biroq uni otasiga jo'natm agan). Ushbu xat Kafka iste’dodini shakllanishidagi ko'plab ruhiy om illam i ochib beradi. Tadqiqotchilar Kafka dunyoqarashida ko'zga tashlanuvchi o'ziga nisbatan ishonchsizlik, yolg'izlikka moyillik sababini shunda ko'radilar. Frans a w a l nemis gim naziyasini tam om laydi, so'ngra huquq- shunoslik bo'yicha oliy ta ’lim oladi, San’at tarixi va germanistikadan ma’ruzalarga qatnashadi. 1906- yilda oldin advokatlik idorasida, so'ngra Praga shahar sudida am aliyot o'taydi. 1907- yildan boshlab xususiy sug'urta jam iyatida xizmat qiladi. Shu yili ishlab chiqarishdagi shikastlanishdan sug 'urtalan ish tashkilotiga ishga o'tadi. Kafka intizom li va halol xizm atchi, buning ustiga doktorlik darajasiga ega edi. Biroq shunga qaramay, u um rining oxirigacha kichik maoshli, oddiy lavozim ni egalladi. 1917- yili sil kasali bilan og'riydi. 1922- yili nafaqaga chiqishga majbur bo'ladi. N ihoyat 1923- yilda uning erkin adabiyotchi bo'lish orzusi amalga oshadi va Berlinga keladi. Biroq sog'lig'i yomonlashganligi tufayli Pragaga qaytadi. 1923- yilda Vena yaqinidagi Kirling sil kasalliklari sanatoriysida vafot etadi. Kafka dunyoqarashidagi o'ziga xoslik uning uslubida ham o'z aksini topadi. Uning asarlarida fantastika va reallik g'aroyib tarzda uyg'un- lashib ketadi «Evrilish» hikoyasining qahramoni Gregor Zamza uyqudan uyg'onib o'zining ulkan hasharotga aylanib qolganini k o 'rad i Albatta, bu o 'ta g'ayrioddiy holat. Biroq yozuvchi vaziyatni tezda oddiy kundalik tashvishlar tasviri bilan alxnashtiradi. Endi g'ayrioddiy narsa insonning odatiy hissiyot, ko'nikm alari bilan qo'shilib, kitobxonni ajablantirmay qo'yadi. Zamzani o 'zining hasharot ekanligidan ko'ra ishga kech qolish, www.ziyouz.com kutubxonasi boshlig'idan gap eshitish ko‘proq tashvishlantiradL Tanish holat. Kafka fantastikadan voqelikka erkin ko 'chadi. Zam za tashqi tom o nd an hasharotga aylansa ham qalban o'zgargani yo‘q. U ota-onasi va singlisi oldida o‘zini mas’ul deb his qiladi, oila farovonligi uchun o‘zi sevmagan kasb bilan shug'ullanishga tayyor. Biroq hasharotga aylangan o'g'il oila uchun keraksiz. Eng yaqin kishilari boshda u sevgan, ko'nikkan barcha narsadan m ahrum qiladilar, keyin un d an tamomila yuz o'giradilar va nihoyat uni axlat uyumiga supurib tashlaydilar. Ushbu hikoya inson qalbining yashirin, tuban, ayni paytda yuksak jihatlarini ochib tashlaydi. Kafkaning «Jazo koloniyalarida» hikoyasi turli talqinlarga sabab bo'lgan. Bu yerda ham biz odatlangan sujetni ko'rmaymiz. Hikoyada dahshatli ixtiro — qatl mashinasi tasvirlangan. Asarda shu m ashinaning ixtirochisi — ofitser uning ishlash jarayonini z o 'r maroq va ehtiros bilan ta’riflab beradi, sayyoh oldida uning ishini namoyish etmoqchi bo'ladi. Kutilmaganda m ashina ishlamay qoladi, fidoyi ofitser nomus kuchi bilan o'zi mashinaga yotadi. Oqibatda o'zining ixtirosi ixtirochisini mahv eta d i Bu hikoya g'oyasini ba’zi adabiyotshunoslar Kafka 2 0 - 3 0 - yillarga kelib fashizm, stalinizm, milliy sotsializm ko'rinishida namoyon bo'lgan totalitar siyosatni bashorat qilishida ko'radilar. Boshqacha qarashlarga ko 'ra Kafka bu asarida tam addunning insonni mahv etuvchi tabiatini ko'rsatib bergan. Kafkaning birinchi rom ani «Amerika» 1916- yilda yozib tu g atil- gan. R om an 16 yoshli yigitchaning sarguzashtlari haqida hikoya qiladi. Y igitchani o ta-o n asi xizm atkor ayol bilan ishqiy m uloqotlari u c h u n P rag ad an N yu-Y orkka «surgun» qiladilar. U n ih o y atd a b eg 'u b o r va sodda, barchaga yaxshilik qilishni istaydi. M ana shu fazilatlari unga ko'plab ko'ngilsizliklar keltiradi. M uttaham odam lar u n d a n foydalanadilar, q ah ram o n o 'z i istam agan h o ld a k o 'p lab firibgarlik ishlariga aralashib qoladi. Y a’ni, u o'ziga begona b o 'lg an boshqa olam ga tushib qoladi. R om an n isbatan real voqelikka yaqin bo 'lsa ham (bu asarda Kafkaning boshqa asarlaridagi kabi shartlilik yetakchilik qilm aydi) Kafka ijodiga xos b o 'lg an m u h itd an b e g o n a- lashuv ru h i bu yerda ham hukm ron, y a ’n i m uhitdan begonalashuv Kafka ijodiga xosdir. 1922- yili dunyo yuzini krgan «Jarayon» rom ani qahramoni Yozef K. ustidan ketayotgan sud tasviridan iborat. Bu sud odatdagi sudlardan larq qiladi Q ahram on o'zini nima uchun sud qilayotganlarini bilmaydi, biroq sud qiluvchilarga so'zsiz bo'ysunadi, jarayon esa uylarning chordoqlari va yerto'lalarida bo'lib o'tadi. Boshda mavhum kayfiyatda sudga jalb qilingan Y ozef K. asta-sekin jarayonga chuqurroq kirib b o rad i O 'zini nim adadir aybdor sezadi. Asar nihoyasida o'lim jazosiga www.ziyouz.com kutubxonasi hukm qilinadi, u hukm ga so'zsiz itoat etadi, uni «itdek s o ‘yib tashlaydilar». Kafkaning bu asari ham turli talqin va bahslar mavzusiga aylangan. Yozef К xarakteri har xil baholarga sabab bo'lgan. Uning sud qilinishi va qatl etilishida inson hayotining absurdligi, oxir-oqibat halokatga mabkumligj g'oyasi yashiringan. U jarayonga qarshi borishga ojiz, unga bo'ysunishdan o ‘zga chorasi yo‘q. Kafka asarlarida umidsizlik, lushkunlik ruhi hukm ron, degan qarashlar uncha asosli emas. Inson ba’zan qanchalar ojiz va tuban bo'lm asin, baribir, u mehrga, e ’zozga sazovor. Yozuvchining keyingi asari «Qo'rg'on» o'quvchida nisbatan nurli taassurot qoldiradi, insonga nisbatan um id uyg'otadi. «Q o'rg'on» qahram oni yer o'lchovchi K. qishloqqa kelgach, sirli qo'rg'onga y o 'l izlaydi, biroq hech kim u yerga qanday borishni bilmaydi va unga to 'g 'ri yo 'l ko'rsata olmaydi. K. «Jarayon» qahramonidan lkrqli o'laroq faol va harakatchan, chorasiz m uhitda h am qo'rg'onga yo'l topish um ididan voz kechmaydi. Kafka asarla ri yagona xulosa chiqarishga im kon berm aydi, tafakkumi uyg'oqlikka, faollikka chorlaydi, qayta-qayta o'qishga majbur qiladi. Uning ijodi jum bog'i, sehri ham ana shunda, yangi asr kitobxoni bu jum boqni o'zicha yechadi, kashf qiladi. UILYAM FOLKNER Buyuk A m erika y ozuvchisi U ilyam F o lk n e r XX a sr ja h o n adabiyotining zabardast vakillaridandir. U qator rom anlar, hikoyalar m ualM . Xalqaro N obel mukofotining la u re ati Folkner m ashhur fransuz yozuvchisi Kamyu, buyuk Xeminguey bilan zam ondosh bo'lgan. Uning hayoti va ijodi qadrdon Missisipi shtati bilan cham barchas bog'liq. Folkner, bir necha sayohatlarini hisobga olm aganda, sevikli go'shasida muqim yashagan, qadrdon ildizlar uni V atanidan uzoqlashishiga yo'l qo'ymagan. Uilyam Katbert Folkner 1897- yil 25 - sentabrda Missisipi shtatining N yu-O lbani degan joyida, G 'a rb jam iyatining aslzodalariga kiruvchi oilada tug'ilgan. O radan besh yil o'tgach, uning ota-onasi qo'shni Oksford shahriga ko'chib o'tadi. Uilyam bolalikdan bobosi singari yozuvchi bo'lishni orzu qilgan. Folknem ing katta bobosi — Klark Folknerni oilada «keksa polkovnik* deb ataganlar. U keksa soldat bo'lib, g'oyat ajoyib, serqirra, murakkab shaxs bo'lgan: avantyurist va duel ishqibozi, ayni paytda rom antiktabiat ham da jiddiy siyosatchi, g'arb konfederatlari harbiy qo'shinlarining yo'lboshchilaridan biri va nihoyat yozuvchi. U ning «Memfisning oq atirguli» rom ani o 'z vaqtida juda katta shuhrat qozongan va keyinchalik M argaret M itchellning www.ziyouz.com kutubxonasi |
