Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

dE

birligiga to‘g‘ri keluvchi qiymati olinadi. E, = xp - muhit zichligi,

£ - o‘ lchov birligi g/sm2 da:
dE dE dx	dE	(6.1.21)
~dl~~^c~d£,	dx
		\ P j

Chunki muhit zichligi va solishtirma ionizatsiya energiya yo‘qotish ham muhit zaryadi Z ga bogMiq. Shunday qilib, solishtirm a zichlik ionizatsiya energiya yo‘qotish qaralayotgan muhit uchun o‘zgarmas boMadi:

d E \ ( 1 л

const. (6.1.22)

^dx \ P J

Bu esa turli muhit uchun solishtirma ionizatsiya energiya yo ‘qotish qiym atini taqqoslaganda qulaylik tug‘diradi.

6.1.1. Zarraning muhitda bosib o‘tgan yo‘Ii
Zarraning muhitdagi yoMi uzunligi zarra energiyasiga bogMiq. Berilgan zarra va muhit uchun solishtirma ionizatsion yo ‘qotish faqat zarraning kinetik energiyasiga bogMiq:
dE

=

(6.1.23)

dx
(6.1.23) ifodani energiyaning 0 dan E0 gacha boMgan qiymatlari bo‘yicha integrallab, zarraning toMa bosib o‘tgan yoMini topish mumkin:
E„ _dE

x — I------- . _(6.1.24)

0. 
   
   
   

Zarra energiyasi relyativistik boMmagan holatda

Ikkinchi tomondan:

dx
(6.1.27)
Shunday qilib, bir muhitda bir xil tezlik bilan ikki zarraning bosib o‘tgan yoMIari massasining zaryadi kvadratlarining nisbatlari kabi boMar ekan.
m \ m 2

(6.1.28)

6.2-§. Radiatsion nurlanish
Z a ry a d li z a rra la r m u h itd an o ‘ tg an d a e n e rg iy a la rin i m u h itn i io n izatsiyalash dan tashqari radiatsion n urlash ga ham sarflayd i.
Z aryadli zarralar m uhit orqali o ‘tganda atom yadro si va elektronlar m ayd o n id a torm ozlanish n a tija sid a rad iatsio n yo k i torm ozlanish n urlanish deb ataluvchi nurlanish hosil q ilad i va o ‘ z en ergiyasin i shu

n u rlan ish ga yo 'qo ta boradi.
R ad iatsio n	n urlan ish aso san y e n g il			z a rra la rd a		k u ch li boM adi.
C h u n ki zarra	qancha	y e n g il boM sa,		sh u n ch a tez	to rm o zlan ad i.
H aqiqatan, radiatsion			nurlanishda zarran in g y o ‘ qotgan					en ergiyasi,
e le k tro d in a m ik a q o n u n iga aso san , to rm o z lan ayo tg an								z a rran in g

torm ozlanishda olgan tezlan ish iga bogMiq. E lektrodinam ika qonuniga

k o ‘ ra, m uhitda a tezlanish b ilan torm ozlangan zarran in g dt vaqt ich id a radiatsion nurlash in ten siv ligi

bu yerda Ze - m uhit zaryadi, a - zarraning torm ozlanishda olgan tezlanishi. M a’ lumki, tezlanish

F	(6.2.2)
a - —

m
bunda F - zarraga ta’sir etuvchi kuch, m - zarra massasi.
(6.2.1), (6.2.2) ifodalardan bir xil zaryadli zarralar uchun radiatsion nurlash intensivligi zarra massasi kvadratiga teskari mutanosibligi kelib chiqadi:
dE)
d* Jnui »r
bundan radiatsion nurlash asosan yengil zarralarga xos ekanligi, haqi-qatdan ham bir xil tormozlanuvchi muhitda protonning elektronga nisbatan radiatsion nurlanishi
m „ -> A

— = 1836' « 3,4-10 .

marotaba kuchsiz boMadi.
Z a ry a d li z a rra la rn in g io n iz a ts iy a e n e rg iy a y o ‘ q o tish i atom

elektronlari bilan	ta ’sirlashuvga ko‘ ra, ro‘y bersa, radiatsion nurlanish
m uhit ya d ro lari	bilan ta ’sirlash u v g a ko ‘ ra, boM ishadi. Z arralarni
torm ozlovchi m uhit yadrolarining kulon kuchi yadro zaryadi kvadrati
Z2 ga bogMiq.

G .Bete va V .G eytlerlar elektronlar turli energiya sohalari uchun radiatsion nurlash form ulalarini ishlab chiqdilar.

Umuman, radiatsion nurlanish muhit atom larining tartib nomeri Z2 ga, atom va elektronlari konsentratsiyasi ne ga va zarra (elektron) kinetik en ergiyasi T, ga bogMiq ekan:

(6.2.3)

Zaryadli zarralarning ionizatsiya energiya yo ‘qotish formulasi elektron