«Shahar qurilishi va xo‘jaligi» kafedrasi «Shahar qurilishi va loyihalash asoslari» fanidan

2.1. Shahar tashkil etuvchi guruhning solishtirma salmog‘i

Shaharni tashkil etuvchi guruhning ulushi bevosita shaharning rivojlanishini ko'rsatadi:

• 
  40% yoki undan ko'prog'i rivojlanayotgan shaharlar; - 25% - barqaror rivojlanish (katta va yirik shaharlar); - 20% dan kamrogʻi degradatsiyaga uchragan shaharlar (kichik tarixiy rivojlangan shaharlar).
  

Tarixiy jihatdan tashkil etilgan kichik shaharlar mehnat uchun joylarning etishmasligi, milliy iqtisodiy funktsiyalarning yomon rivojlanishi bilan ajralib turadi-bu erda arxi — tekturaviy-shaharsozlik merosini saqlab qolish bilan birga rivojlanishni faollashtirish vazifalari hal qilinmoqda. Yangi shaharlar — bu erishish qiyin bo'lgan hududlarni rivojlantirish markazlari, ular ayniqsa tez o'sishi, aholining demografik va mehnat tarkibidagi keskin tebranishlar bilan ajralib turadi-bu erda tegishli hududiy zaxiralarni izlash kerak. Eng yirik shaharlarning sun'iy yo'ldosh shaharlari mustaqil shaharni tashkil etuvchi bazaga ega bo'lishi yoki yotoqxona vazifasini bajarishi mumkin.
Istiqbolli aholini hisoblash ikki usul bilan amalga oshiriladi:

• 
  mehnat balansi usuli;
  
• 
  statistik usul (demografik prognoz);
  

Mehnat balansi usuli

𝐴 ∗ 100
𝑁 = ;
𝑝 − 𝑞 − 𝑦 − 𝑢 + 𝑛 − 𝑏
bu yerda: N – aholi soni , odamlar;
A - ma'lum bir hududda doimiy yashovchi shaharni tashkil etuvchi xodimlar soni, odamlar; p - mehnatga layoqatli aholi ulushi, %; q - uy xo'jaligida va yordamchi xo'jalikda band bo'lgan mehnatga layoqatli
yoshdagi aholining ulushi, %; y - ishdan tashqari o'qiydigan mehnatga layoqatli yoshdagi talabalar ulushi,%; u - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatsizlar ulushi, %; n - ishlaydigan pensionerlarning ulushi, %; b - aholining xizmat ko'rsatish guruhining ulushi, %.
𝐴 ∗ 100 𝐵 ∗ 100 𝐶 ∗ 100
𝑁 = , 𝑁 = , 𝑁 = ;
𝑎 𝑏 𝑐
𝑎 = 100 − (𝑏 + 𝑐); 𝐴 = 𝑁 − (𝐵 + 𝐶);
bu yerda:
N - aholining istiqbolli soni, odamlar;

1. 
   - shahar tashkil etuvchi guruh, odamlar;
   
2. 
   - xizmat ko'rsatish guruhi, odamlar;
   
3. 
   - mehnatga layoqatli lekin ishlamaydigan guruh, odamlar; a - shaharni tashkil etuvchi guruhning ulushi, %; b - xizmatlar guruhining ulushi, %;
   

c - mehnatga layoqatli lekin ishlamaydigan guruhning ulushi, % Demografik prognoz usuli
𝐾_𝑢.𝑜_′ 𝑡
𝑁_𝑚+𝑡 = 𝑁_𝑓 ∗ (1 + ) , 1000
bu yerda:
𝑁_𝑚+𝑡- aholining istiqbolli soni, odamlar;
𝑁_𝑚 - aholining hozirgi kundagi soni;
𝐾_𝑢.𝑜′ - rejalashtirilgan davrdan oldingi davr uchun aholining umumiy o'sish koeffitsienti;
𝐾𝑢.𝑜′. = 𝐾𝑟 − 𝐾𝑠𝑚 + 𝐾𝑀;
𝐾_𝑟 - aholining tabiiy o'rtacha yillik o'sish koeffitsienti;
𝐾_𝑠𝑚 - aholining o'rtacha yillik o'lim koeffitsienti;
𝐾_𝑀 - aholi migratsiyasining o'rtacha yillik farqi koeffitsienti; t - taxminiy davr.
Shuningdek, davr uchun aholining o‘rtacha yillik mutlaq o‘sishi va davr uchun o‘rtacha yillik o‘sish sur’atidan foydalangan holda istiqbolli aholini hisoblash mumkin, istiqbolli populyatsiyaning murakkabroq hisob-kitoblari esa – analitik formulalar bo‘yicha ekstrapolyatsiya yoki yoshni o‘zgartirish usuli bilan amalga oshiriladi.