Shaharlaming genetik tiplari

Shaharlaming genetik tiplari


1. Shaharlaming vujudga kelishi va rivojlanishiga ta ’sir etuvchi
omillar.
2. Shaharlaming shakllanishida geografik о ‘rinning roli.
3. Shaharlaming genetik tipologiyasi.
1. Shaharlar duch kelgan yerda, o‘z-o‘zidan vujudga kelavermaydi,
ular qulay geografik o‘rinda, aholi ehtiyojiga ko‘ra, turli omillar
ta’sirida shakllanadi. Dastlabki shaharlaming shakllanishida tabiiy
sharoit muhim rol o‘ynagan, shaharlar asosan issiq mintaqalarda,
sug‘orma dehqonchilik rivojlangan yerlarda paydo bo‘lgan.
Insoniyat hayoti tarixida uch asosiy o‘zgarishlar yuz bergan:
1 - m.aw. 7000-yillikda qishloq xo‘jaligining rivojlanishi natijasida
yuzaga kelgan inqilob va Iroqdagi Jarmo, Isroildagi Jericho kabi
neolit davri manzilgohlari rivojlanishi bo‘lgan.
2 - sanoatdan oldingi inqilob bo‘lib, u shaharlami yuzaga keltirgan.
3 - XVIII-XIX asrlardagi sanoat inqilob bo‘lib, bizning hozirgi
shaharlarimiz ilk ko‘rinishini yaratib bergan. Bu shaharlar hozirgi
postindustrial shaharlargacha bo‘lgan davmi o‘z ichiga oladi.
Atrof-muhit, topografiya, iqlim, ijtimoiy ahvol va tabiiy resurslar ilk
shaharlar o‘sishiga asosiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillar bo‘lganligini, biz,
Yaqin Sharq shaharlarining Tigr va Evfrat daryolari oralig‘ida joylashganligi,
daryolar shaharlami nafaqat suv, balki unumdor tuproq bilan
ham ta’minlanganligidako‘rishimiz mumkin (M.Pacione, 2009, 37-b.).
Agar xaritaga qarasak, tabiiy sharoiti noqulay bo‘lgan oikalarda,
cho‘l, tog‘ yoki sovuq mintaqalarda ulaming nihoyatda siyrak joylashganini
ko‘ramiz. Qadimda shaharlar savdo-sotiq va hunarmandchilik
negizida paydo bo‘lgan. Keyinchalik bunga eng ko‘p sanoat va transport
sababchi bo‘lgan. Ko‘p hollarda, garchi tabiiy sharoit noqulay
bo‘lsa-da, tabiiy resurslami o‘zlashtirish asosida ko‘plab shaharlar
vujudga kelgan. Qazilma boyliklami o‘zlashtirish asosida shakllangan
shaharlarni ilmiy adabiyotlarda ≪resurs shaharlar≫ deb ham yuritiladi.
Bunday shaharlar, odatda, o‘z atrofi, qishloq joylar bilan kam
bog‘langan boiadi. Ulaming nomlari ham ko‘pincha kon nomini
anglatadi, masalan, Gazli, Jezqazg‘an, Toshko‘mir, Magnitogorsk va
boshqa resurs shaharlar odatda kichik bo‘ladi, agar shahar hayoti
shu resurs bilangina bog‘liq bo‘lsa, resurs tugagach, shahar inqirozga
uchrashi mumkin. Lekin ko‘p hollarda bunday shaharlarda boshqa
tarmoqlar shakllanib, uning iqtisodiy asosini tashkil etadi va shahar
rivojlanishda davom etadi. Masalan, Angren shahri ko‘mir konini qazib
olish asosida vujudga kelgan “resurs shahar” bo‘lgan, keyinchalik
kaolinni qayta ishlash, chinni ishlab chiqarish, Angren IESi faoliyati
bilan u sanoat shahriga aylandi. 2013-yilda Angren iqtisodiy industrial
zonasining tashkil etilishi uning rivojlanishi uchun yana bir
muhim omil bo‘ldi.
Shahaming vujudga kelishi va rivojlanishining muhim omilidan
biri - aholi boiib, u shahaming tarkibiy qismi hisoblanadi. Aholisiz
shahar bo‘lmaydi, shahaming o‘lchami - katta-kichikligi ham aholi
soni bilan belgilanadi. Aholining tabiiy va mexanik o‘sishi, qishloqlaming
shaharga aylanishi shahaming o‘sishiga ta’sir etadi va aksincha.
MDH davlatlari mustaqillikka erishgach, Rossiyaning shimoliy
sovuq o‘lkalaridagi shahar va shaharchalardan aholi ko‘plab markazga
ko‘chib ketib, ular “bo‘shab” qoldi. Kalkutta, Lagos, Shanxay kabi
shahar va aglomeratsiyalar esa, aksincha, atrofdan ko‘plab aholini
yig‘ib olib, yiriklashib ketmoqda.
Shahar aholisi soni tabiiy o‘sish, aholi migratsiyasi va ma’muriyhududiy
o‘zgarishlar hisobiga o‘zgarib boradi.
Jahon miqyosida shaharlaming tez ko‘payishi va jadal rivojlanishiga
ta’sir etadigan muhim omil