Shahrisabz davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti boshlang‘ich ta’lim yunalishi 1-22-guruh talabasi Raxmonova Kumush

Shahrisabz davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti boshlang‘ich ta’lim yunalishi 4-22-guruh talabasi Qudratova xosiyat

Mavzu: Yevklid va Eratofen haqida
Re‘ja

• Yevklid hayoti va ijod

2. Eratofen hayoti va ijodi

Yevklid geometriyasi — miloddan avvalgi 3-asrda Yevklid izchil asoslagan geometriya. Parallellik aksiomasiga (toʻgʻri chiziqda yotmagan nuqta orqali shu toʻgʻri chiziq bilan kesishmaydigan faqat bitta toʻgʻri chiziq oʻtkazish mumkin, degan aksiomaga) hamda mutlaq geometriya aksiomalari sistemalari deb ataluvchi besh guruh (bogʻlanish, tartib, harakat, uzluksizlik, parallellikdan iborat) aksiomalarga asoslangan.
Yevklid_geometriyasi_aksiomalar_sistemalarinʼnuqta,_toʻgʻri_chiziq,_tekislik,_harakat_va_nuqta,_toʻgʻri_chiziq_va_tekislik_orasidagi_munosabatlarga_tayanadi.'>Yevklid geometriyasi aksiomalar sistemalarinʼnuqta, toʻgʻri chiziq, tekislik, harakat va nuqta, toʻgʻri chiziq va tekislik orasidagi munosabatlarga tayanadi.
Yevklid geometriyasi birinchi marta izchil ravishda Yevklid „negizlari“da bayon etilgan. Yevklid geometriyasidan farqli geometriya birinchi marta rus geometri N. I. Lobachevskiy yaratdi. Yevklid geometriyasi oʻrta maktabda oʻqitiladi va „elementar geometriya“ deb ham ataladi.
Yevklid
(taxminan, eramizdan avvalgi 365-300 yillar)
Bu olim hayoti haqida deyarli aniq ma’lumotlar mavjud emas. Bizga u haqidagi ayrim uzuq-yuluq afsona tarzidagi xabarlar yetib kelgan xolos.
Uning eng mashhur asari «Negizlar» ga birinchi bo‘lib sharh yozga Prokl (V asr), Yevklidning qachon va qayerda tug‘ilganligini yoki vafot etganligini aniq aytib bera olmagan.
Proklning qayd etishicha «bu arbob alloma» Ptolomey I zamonasida yashagan ekan.
Ba’zi biografik ma’lumotlar XII-asrga oid arab qo‘lyozmasida saqlanib qolgan: «Yevklid, Naukratning o‘g‘li «Geometr» nomi bilan mashhur, qadimgi zamon allomasi, kelib chiqishiga ko‘ra yunon, yashagan joyi Suriya, Tir o‘lkasida tavallud topgan. Afsonalardan birida aytilishicha, podsho Ptolomey geometriyani o‘rganishni istab qoladi. Lekin bu oson emasligini bilib, u Yevklidni o‘z huzuriga chorlaydi va matematikani o‘rganish uchun oson yo‘llarni ko‘rsatishini so‘raydi. «Geometriya uchun shohona yo‘l yoq» - deb aytadi Yevklid, va bu jumla bizning davrimizga qanotli ibora ko‘rinishida yetib kelgan. Podsho Ptolomey I, o‘zining davlatining shon shuhratini oshirish niyatida mamlakatga olimlar va shoirlarni jalb etgan va ular uchun Muza san’at saroylari – Museyonlar barpo etgan. Bu saroyda mashg‘ulot xonalari, botanika va hayvonot bog‘lari, rasadxona va munajjimlar ishlovchi idora, yolg‘iz holda ishlash uchun yakkalik xonalar va eng asosiysi katta va boy kutubxona mavjud edi.
Saroyga taklif qilingan olimlar orasida Yevklid ham bo‘lib, u bungacha Misr poytaxti – Iskandariyada matematika maktabi ochgan va uning o‘quvchilari uchun o‘zining fundamental ilmiy ishlarini darslik sifatida yozib bergan edi. Aynan Iskandariyada Yevklid o‘zining geometriyaga oid eng katta va mashhur asari – «Boshlang‘ichlar» ni yozib tugatadi. Taxminlarga ko‘ra bu asar eramizgacha bo‘lgan 325-yilda tugallangan ekan. Yevklidning soha bo‘yicha avvalgi hamkasblari – Fales, Pifagor, Aristotel va boshqalar geometriyaning rivoji uchun katta ko‘lamdagi ishlarni amalga oshirishgan edi. Lekin, ularning barcha ilmiy ishlari geometriyaning alohida qism va yo‘nalishlariga taalluqli bo‘lib, yaxlit mantiqiy izchillikka ega bo‘lmagan. Yevklidning zamondoshlarini ham va undan keyingilarni ham Negizlar»dagi keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy asoslarning mantiqiy izchilligi va tizimlashganligi lol qoldirib kelgan. «Negizlar» 13 ta kitobdan iborat yagona ilmiy asarni o‘zida namoyon qiladi. 13 kitobdan har biri, shu kitobda qo‘llaniladigan tushunchalarning (masalan, nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma va ho kazo) aniq ta’rifini keltirish bilan muqaddimalanadi. Keyin esa, isbotsiz ravishda qabul qilinadigan asosiy qoidalar (5 ta aksioma va 5 ta postulat) keltiriladi va butun Geometriya ular asosiga quriladi.
Eratosfen miloddan avvalgi 276 yilda tug’ilgan. Shimoliy Afrikada, hozirgi Liviya yerlarida joylashgan yunonlarning Siren shahrida. U Aglausning o’g’li edi, u haqida hech qanday tarixiy ma’lumotlar saqlanmagan, shuning uchun u o’sha paytda u muhim oilalardan emas edi.
Eratosfen taniqli ajdodlarga ega bo’lmaganiga qaramay, u erda tug’ilgan odamlar tomonidan tan olingan shahar edi. Kiren miloddan avvalgi 600 yilgacha Thera shahridan yunonlar tomonidan tashkil etilgan va u Yunoniston davri kelguniga qadar mustaqil shahar sifatida rivojlangan.Kiren O’rta dengizning madaniy va savdo markazi bo’lgan Iskandariyadan hukmronlik qilgan Misrning Ptolemey monarxiyasiga singib ketgan. Bu erda buyuk kitob do’koni, muzey va ilg’or tadqiqotlar maktabi bor edi.
Eratosfen o’z shahridagi boshqa akademiklarning izidan yurdi va grammatika bo’yicha mutaxassis Lizaniya bilan birga mashg’ulot o’tkazdi. Yunoniston davrida badavlat oilalarning yoshlari ko’proq ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo’lishlariga qaramay, erkaklar akademiyalari mavjud edi.Bolalar etti yoshidan boshlab adabiyot, sport va musiqa kabi mavzularda o’qitilgan. Eratosfen ham Kallimaxning shogirdi bo’lishi mumkin degan fikr bor.
Eratosfenning yoshlikka bo’lgan asosiy qiziqishi falsafa edi va bu kasb uni 15 yoshida Afinaga olib bordi. U erda u taxminan 25 yil qoldi. Shunday qilib, u o’qidi va akademik sifatida mashhur bo’ldi.Afinada u juda ko’p faylasuflar bilan uchrashganki, u ham hayratda, ham hayratda edi. Dastlab Zeno bilan stoiklar maktabida o’qigan. Shuningdek, uning shogirdlaridan biri Ariston de Xios, u biografiyani yozgan. Ammo u ularda o’ziga yoqadigan uslubni topmadi.
Keyinchalik u Arcesilaoning shogirdi sifatida Platonchilar safiga qo’shildi.O’sha paytda Eratosfen nomli asar yaratdi Platonik, unda Platon uslubiga amal qilgan holda u matematik va kosmologik masalalarni o’rgangan. O’sha paytda u ham yozgan Peri agatiōn kai kakōn, yo’qolgan matn.Ushbu tajribalardan so’ng u falsafadan ko’ngli qolmadi va o’zini she’riyatga bag’ishlashga qaror qildi. Shu tariqa Eratosfenning shuhrati boshlandi, chunki yangi sohada u o’zi xohlagan e’tirofga erishdi.
Shoir sifatida uning birinchi asarlaridan ham matnlar saqlanmagan; ammo, ba’zi ismlar boshqa yunonlardan olingan so’zlar orqali avlodlarga etkazilgan. Germes Bu uning asarlaridan biri bo’lib, unda xudoning hayotiga murojaat qilgan va boshqasiga nom berilgan Erigone.