Shajarayi turk

Har lafzida el zikri

“Shajarai turk” yaratilganiga qadar Sharqu G‘arbda ma’lum va mashhur bo‘lgan bir qator mumtoz tarixiy kitobot namunalari mavjud edi. Shulardan eng nodirlari qatorida Boburning “Boburnoma”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” Gulbadanbegimning “Humoyunnoma” asarlarini tilga olish mumkin.

“Boburnoma”da, 1505-1506 yil voqealari haqida to‘xtalganda, Shayboniyxonning Xorazmga yurishi alohida ta’riflangan. “Xorazm yigitlari bisyor mardonaliklar qildilar, hech taqsir qilmadilar, andoq tiyrandozlik qildilarkim, borlar qalqondin, jibadi, ba’zi mahalda ikki jibadin o‘tkara-o‘tkara otib durdilar. O‘n oy kabaldorlik tortdilar, hech yerdin umidvorlik bo‘lmadi”, deb yozadi muallif.
Bobur jangu jadalda mardonalik ko‘rsatgan xorazmlik yigitlarga tan berar ekan, kelgusida ulardan biri o‘zi singari oliy martabali hukmdor bo‘la turib, o‘lmas tarixiy asarlar bitishini orzu qilgan bo‘lsa ne ajab. Har holda u o‘z asarlarida chuqur hurmat va ehtirom bilan o‘n ikki marta tilga olgan Xorazmda uning jahonshumul mardligu jasorati va benazir aqlu idrok hamda tafakkuri idofasini mutlaqo o‘ziga xos tarzda, shaklu shamoyilda qaytadan dunyoga kelishi uchun atigi bir yarim asrcha vaqt kifoya qildi.
“Boburnoma” va boshqa durdonalarni Abulg‘oziy chuqur o‘rganganligi va yaxshi o‘zlashtirganligi tabiiy. “Shajarai turk”da, umuman olganda uning mutlaqo o‘ziga xosligi va benazirligidan qat’i nazar, qaysidir jihatlari bilan, eng muhimi, jur’at va shijoati, matonati, tilining puxtaligi bilan Abulg‘oziy ulug‘ bobokalon donishmandlarning qutlug‘ ishlari va an’analarini davom ettirgan.
Taniqli olim German Vamberi “Abulg‘oziy Bahodirxonning ko‘pgina ishlari Boburni xotirga tushiradi. Jahon uning “Shajarai turk” nomli tarixiy asari uchun minnatdordir”, deb yozgandi o‘zining “Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi” asarida. Bunda olim Bobur bilan Abulg‘oziyni el-yurtni obod va ozod ko‘rish ishtiyoqida astoydil harakat qilgan ikki davlat arbobi sifatidagi o‘xshash jihatlarini, ayni paytda, ularning tengi yo‘q ijod namunalarini nazarda tutgan, desak maqsadga muvofiq bo‘ladi.
“Shajarai turk”da Abulg‘oziy xalqning shajarasini, tarixini tadrijiy taraqqiyotda ko‘rsatishga intilgan. Bayonni ixcham, izchil, voqealarni latifa, rivoyat uslubida sodda va jozibali qilib aks ettirgan. Turkiy xalqlarning 40 ga yaqin elu elatlarini zikr etarkan, ularning tarixi, yigitlarning mardligi, jangu jadallardagi jasoratini ulug‘laydi. “Nayman elining zikri”da u “Bu qadim el turur, boshlari va mollari ko‘p bo‘lur”, deydi. Boshlari va mollari, ya’ni aholisi hamda chorvasi ko‘p el, shu davr nuqtai nazaridan, qolaversa, bugungi davr nuqtai nazaridan ham, kuchli va qudratli el demoqchi.
“Qo‘nqirat elining zikri”da muarrix ajoyib bir tasvir vositasi bilan bu elning buyuk farzandini shunday aks ettiradi. “Cho‘rlik inisini ayadi. Taqi ko‘nglindin aytdi: Muni andag‘ otayin ko‘rksun, ammo zarar topmasun”. Quloqinda ulug‘ halqasi bor edi. Ani qasd qilib otdi. O‘q halqaning ichidin o‘tib ketdi”. Quloqdagi halqadan o‘qini o‘tkaza oladigan darajadagi merganlik, avvalambor el qadimiyligidan, jasoratidan darak beradi.
Bu voqea qadimgi yunon afsonalarini ham eslatadi. Abulg‘oziy Bahodirxon bir necha ming yillik tarix bitiklaridan o‘tmishdagi ulug‘ xalqlarning qismatidan yaxshi boxabar bo‘lgan. U o‘zi tasvir etgan bahodirliklarni tarix saboqlari sifatida ham aks ettirishga intilgan.

Aqlingni charxlaydi otalar fikri,

U bir kun e’tiqod, nomusga do‘nar.
Bobolar bitishgan el-ulus zikri,
Qalbma-qalb o‘tguvchi qomusga do‘nar.