Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

Шахс дейксиси. Юқорида айтилганидек, дейксис 
майдони марказида шахс туради. Нутқий мулоқот 
жараёнида 
бажараётган 
ролига 
нисбатан 
шахс 
дейксисининг 
таркиби 
аниқланади. 
Биринчи 
шахс 
сўзловчининг 
ўрнига 
ишора, 
«ўзини 
кўрсатиши, 
эслатиши»нинг лисоний ифодасидир, иккинчи шахс - 
тингловчи ёки адресантнинг лисоний белгиланиши ҳамда 
учинчи шахс мулоқотнинг бевосита иштирокчиси бўлмаган 
шахсга ишорадир. Мулоқот кўчишига қўшган ҳиссасига 
нисбатан 
фарқланаётган 
ушбу 
тизим 
олмошлар 
гуруҳларида ўз аксини топади. Олмошлар эса, ўз 
навбатида, 
уч шахсдан ташқари, кўплик, род каби 
категориал белгилар асосида ўзаро фарққа эга бўлади. 
Аммо кўплик сон белгисига эга бўлган олмош ҳар доим 
ҳам 
бирлик 
сондаги 
олмошга тўгридан-тўгри 
мос 
келавермайди. Жумладан, «биз» ҳар қандай контекстда ҳам 
сўзловчиларнинг сони кўп эканлигини англатмайди. 
Шунинг учун ҳам «биз» олмоши қўлланилган айрим 
ҳолатларда узатилаётган ахборот мазмунини ва кўплик 
сони 
қайси 
маънода 
воқеланаётганлигини 
аниқлаш 
тингловчининг ихтиёридадир. Масалан, инглиз тилидаги 
Же с1еап ир аў1ег оигвеЬгев а гоот Иеге гапини тингловчи 
икки хилда англаши мумкин: тингловчи ўзини адресат 
гуруҳига қўшади ёки бу гуруҳга кирмайди. Шунга 
нисбатан, эксклюзив «биз» (ехс1ш1уе «ше») ва инклюзив
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«биз» (т с
1
ш
1
уе «\¥е») кўплик шакллари 
фарқланади. 
Буларнинг биринчисида (эксклюзивликда) «биз» «сўзловчи 
ва бошқалар» маъносини англатиб, бу гуруҳга адресатни 
киритмайди, иккинчисида эса сўзловчи «биз» деганида 
адресатни 
ҳам 
назарда 
тутади. 
Айрим 
тилларда 
эксклюзивлик ва инклюзивлик ўз грамматик ифодасига эга. 
Масалан, фожиан (қизил танлилар тили) лаҳжасида 
ке1тат1