Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

корефентлик 
(ҳамреферентлик) 
ҳодисаси 
мавжуд 
бўлишини талаб қилади (қиёсланг: Мен Болтаевни яхиш 
биламан, бундай одамлау ҳеч ҳачон ҳийинчиликлардан
185
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

чекинмайдилар; Кумуш кундаликни доимо тўлдириб боради 
ва уни хеч ҳачонунутиб ҳолдирмайди ).
Воқелик 
бўлагининг 
лисонда 
турлича 
ифодаланишидан иборат бўлган кореферентлик анафора 
ёки анафорик ишора воситасида намоён бўлади. Анафора 
нутқий тузилма бўлакларининг мазмунан богланишини 
таъминлайди, у кореферентлик ҳақида маълумот берувчи 
лисоний ҳодисадир. Тилшунослар анафора ҳодисасига 
тавсиф бераётиб, анъанага биноан анафорик олмошларнинг 
матннинг олдинги қаторларида эслатилган референтини 
излашган. Кореферентлик мазмуни пайдо бўлиши учун олд 
рефентнинг (антицидентнинг) мавжуд бўлиши зарур. Аммо 
референтнинг матнда турлича ўрин олиши мумкинлигини 
ҳам унутмаслик лозим. Айрим ҳолларда олмошларнинг 
референтини ифодаловчи бирликларни матннинг кейинги 
қаторларидан излашга мажбур бўламиз. Матндаги яширин, 
бевосита ифода топмаган ёки матн қисмлари муносабатини 
инобатга олиб изланадиган кореферентлик «ассоциатив 
анафора» ҳодисасини юзага келтиради. Бу турдаги 
анафорик богланишни аниқлашда матн мундарижасини 
билишдан ташқари ўқувчи (тингловчи)нинг умумий билим 
даражаси ҳам муҳим роль ўйнайди (1 тто й 1999: 7). 
Мазмуний богланишнинг бундай матн ва умумий билим 
ҳамкорлигида юзага келишини биз, айниқса, метонимия ва 
метафора тузилмалари ҳосил бўлишида аниқ кўрамиз. 
Масалан, «Ойбек жавоннинг устки ҳаватида. У чарм 
муҳовали» тузилмасида «Ойбек» ва кейинги қатордаги «У» 
бирликларининг боглиқлигини билишда ўзбек тилида 
китобни муаллиф номи билан аташ «лисоний келишув» 
асосидаги умумий қоида эканлигига таянамиз. Бундай 
«лисоний келишув» барча тиллар учун маълум бўлган 
когнитив 
ҳодиса эканлиги ҳам 
маълум 
(қиёсланг: 
Ко"уес8ез, ОиШег 1998).
186
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шундай қилиб, ўрин алмаштириш - анафора 
вазифасининг бажарилиши ишора вазифасини инкор 
қилмайди. Анафора дейктик мазмундан холи эмас, бу икки 
вазифа ягона бир контекстда, айни бир пайтнинг ўзида 
бажарилиши мумкинлигини ҳозирча ҳеч ким инкор 
этганича йўқ. Бу борада Ж.Лайонзнинг икки жилдлик 
«8етапйс8» асарида келтирилган мисолни эслайлик (Ьуопз 
1977: 676); I м>ан Ьогп т ЬопсЬп апй кауе 11\>ей (Неге ел>ег 
нтсе «Меи Лоидоида тугилгаимаи ва шуидаи буёи ўша 
ерда яшаймаи». Бу мисолда 1Ьеге «ўша ерда» ўз 
кореференти «Лондон» билан анафорик богланишда 
бўлишдан ташқари, ушбу нутқий ҳаракатнинг Лондонда 
ижро этилаётганлиги ҳақида ишора маълумотини ҳам 
бермоқда.
Тингловчи (ўқувчи) матн ва нутқий тузилмалар 
идроки, уларнинг мазмунини англаш жараёнида тил 
бирликларининг матндаги богланишини (анафора бундай 
богланишнинг бир тури) аниқлаш билангина чегараланиб 
қолмасдан, балки инсон онгида акс топган воқелик 
ҳодисалари ҳақидаги билим «тасма»сига ҳам мурожаат 
қилади. Мазмун ана шу турдаги матн ва воқелик, лисоний 
ва қомусий билим 
муносабати асосида юзага келади. 
Фаранг когнитолог олими Г.Факонниернинг таъбирича, 
«Лисон мазмун ташувчи эмас, уни фақатгина бошқариб 
боради» (Ғаисопшег 1994: ххп). Ҳа, маълум бир маъно ёки 
мазмунни у ёки бу лисоний бирликнинг «мулки»га 
айлантириш ушбу бирлик моҳияти ҳақидаги нотўгри 
тасаввурга сабаб бўлиши мумкин. Лхшиси, мазмунни 
инсон когнитив фаолиятининг натижаси бўлган матн 
тузилишидан, унинг таркибидаги богланишлардан излаган 
маъқул. Учинчи шахс олмошларининг маъно хусусиятлари 
ҳам бундан мустасно эмас.