Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat univeersiteti tarix fakulteti

2-masala: Podsho rossiyasi tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy va milliy zulm halqlarimizning milliy ozodlik kurashlarini kuchayishiga olib keldi. Hukmron tuzumga qarshi qo’zg’olonlar asosan qambag’al dexqonlar, kosiblar, hunarmandlar tomonidan ammlga oshirildi. Milliy g’ururini yo’qotmagan ayrim yuqori tabaqa vakillari ham bu qo’zg’olonlarda ishtirok etdilar. 1878 yilda Mingtepada Etimxon boshchiligida ruslarga qarshi qo’zg’olon ko’tarildi. Biroq rus mustamlakachi hukumati katta harbiy kuchlar yordamida Etimxon boshchiligidagi qo’zg’olonlarni bostirdi. Biroq, o’lkada rus chorizmiga qarshi qo’zg’olonlar bu bilan boshlandi deb bo’lmaydi. Bu davrda yuz bergan milliy ozodlik harakatlarini mahsus tadqiq qilgan tarixchi X.Bobobekov quyidagi bir qator qo’zg’olonlarni sanab o’tadi:

1. 
   Qozog’iston mintaqasida 1783-1793 yillarda bo’lib o’tgan Sirim Botir qo’zg’oloni.
   
2. 
   1822-23 yillarda bo’lib o’tgan Julomon Tilanchi qo’zg’oloni.
   
3. 
   1836-1838 yillarda bo’lib o’tgan Isatoy Toyman qo’zg’oloni.
   
4. 
   1837-1846 yillarda bo’lib o’tgan Sulton Kenasari qo’zg’oloni.
   
5. 
   1856 yilda bo’lib o’tgan Sirdaryodagi Jonxo’ja Nurmuhammedov boshchiligidagi qo’zg’olon.
   
6. 
   1868 yildagi Samarqand mudofaasi va Buxoro shahri, S’Hahrisabz bekliklaridagi qo’zg’olonlar.
   
7. 
   1870 yilda Mang’ishloq qirg’izlarining qo’zg’olonlari.
   
8. 
   1871 yilda Sirdaryo viloyatida Eshon EshMuhammad boshchiligidagi qo’zg’olonlar.
   
9. 
   1878 yildagi Mingtepadagi Etimxon qo’zg’oloni va boshqalar.
   

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, Etimxon qo’zg’oloniga ham rus mustamlakachiligiga qarshi mahalliy halqlar tomonidan ko’plab marta qo’zg’olonlar ko’tarilgan. Ular orasida Sulton Sodiq boshchiligidagi, Botirxon To’ra boshchiligidagi, Po’latxon, Qo’rbonjon dodxohlar boshchiliklaridagi milliy ozodlik harakatlarini alohida ko’rsatib o’tish lozim.
Shuningdek, Bobobekov 1887-1897 yillarda Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona viloyatlarida mustamlaka idoralariga qarshi ja’mi 663 marta hujumlar bo’lib o’tkanligi alohida ta’kidlab o’tadi. Etimxon qo’zg’oloni mag’lubiyatga uchragach ham, Farg’ona vodiysida mustamlakachilarga qarshi kurashlar pasayib qolmadi. Bundan harakatlar turli sharoitlarda bo’lib turdi.
1880 yilda alohida barcha soliqlar yig’ib olingandan so’ng Xo’jand Uezdining boshlig’i Putinsev O’ratepa va Xo’jand aholisidan qo’shimcha soliq yig’ib olish to’g’risida ko’rsatma beradi. Bundan g’azabga to’lgan halq raxmonqulixoja va Mirkarimboylar boshchiligida uezd mahkamasiga borib noroziliklarni bildiradilar. Qo’zg’olonchilarga qarshi kuch ishlatiladi va boshliklari hisobga olinadi.
Shunday harakatlardan biri 1882 yil noyabrida Namanganda bo’lib o’tadi. qo’zg’olonchilar tarqatilib, rahbarlari qamoqqa olinadi.
1882 yili O’shda va 1883 yili Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar ham shu tariqa bostirildi.
80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarning boshlarida Farg’ona vodiysida qo’zg’olonlar yana avj oldi. Qo’zg’olonchilar o’zlariga qarashli bo’lgan va zulm o’tkazgan boylar hamda volost boshliqlarining uylariga o’t qo’yish va hujumlar uyushtirishni kuchaytirdilar. Andijon uezdining Qo’rg’ontepa volostida Darveshxon boshchiligida mustamlakachilarga qarshi ochiqdan-ochiq qurolli kurashga tayyorgarlik ko’rila boshlandi.
Hukumat bundan habar topgach, u erga harbiy kuchlarni yubordi va qo’zg’olonchilarga zarba berildi. Qo’zg’olon rahbarlaridan biri Mo’minboy dorga osildi.
1890 yilda Namanganning Kapa volosti Qumqo’rg’on qishlog’ida ham ma’muriyatga qarshi norozilik bo’lib o’tdi. Bunga ham qarshi harbiylardan foydalanildi.
1893 yil fevralida Qo’qon volostining Qashqar va Niyoz qishloqlarida, 13 fevralda Andijon yaqinidagi Qo’qon qishloqda mustamlakachi ma’muriyatga qarshi kuchli norozilik harakatlari bo’lib o’tdi. Ayniqsa, Qo’qon qishlog’ida halq pristav va uning yordamchilarini kaltaklab, ularni bu erdan haydab yubordi. Bu qo’zg’olon bilan Farg’ona viloyati g’arbiy gubernatori general leytenant Korol’kov N.I shaxsan o’zi shug’ullandi va qo’zg’olonchilarni jazolash uchun o’z yordamchisi general-mayor Medinskiyni yubordi. ruslarning katta harbiy kuchlari Qo’qon qishloq aholisini qattiq qiynoqlarga soldilar va ularning mol-mulklarini tortib oldilar.
Bunday qo’zg’olon va norozilik Andijon uezdining Kengko’l volostida ellikboshilarni saylash vaqtida ham yuz berdi. 1896 yilda Namangan uezdining Oqsuv-S’Hahrixon volostidagi Naymancha, Ko’xna mozor, Langarbob qishloqlarida ham ellikboshi va mingboshilar saylovlari vaqtida shunday harakatlar bo’lib o’tdi. Bu qo’zg’olonlarda ham halq pristav va uning amaldorlarini do’pposlash, ularni toshbo’ron qilish bilan cheklandi.
1895-1896 yillarda Kengko’l-Qoraqir, Olmos, Sariqsuv, Oqsuv-S’Hahrixon volostlarda yana bir necha marta shu kabi qo’zg’olonlar bo’lib turdi.
Farg’ona vodiysida tinmasdan ko’tarilib turgan bunday qo’zg’olonlar va milliy ozodlik harakatlari mustamlakachi hukumatni daxshatga soldi. Ma’muriyat qo’zg’olonlarning oldini olish va qo’zg’olonchilarga qarshi kurashda shafqasiz bo’lish bilan birga qo’zg’olonchilarni jazoga tortishda ham keng vakolatlarga ega edi.
1892 yildan boshlab rus mustamlakachi hukumati hukumatga qarshi qilingan har qanday jinoyatni ko’rish uchun harbiy sudiga borishga odatlanishdi. Bunda «jinoyatchilarni» «oliy jazo» ga hukm qilish uchun katta huquqlar berildi va bundan asosiy maqsad halqni doimiy qo’rquv va xavotir, daxshat ostida yashashga majbur qilish edi.