Sharq allomalarining asarlarida mehnatsevarlik to'G'risida ilgari surilgan pedagogik fikrlar

PEDAGOGIK TEXNIKA VA AKTYORLIKKA HOS HUSUSIYATLAR PEDAGOGIKA TEXNIKA VA MURABBIYLIK TEXNIKSI

Pedagogik texnika bu shunday malakalar yigindisiki, u o’qituvchiga o’quvchi ko’rib, eshitib to’rgan vokea, xodisa, narsalar orkali ularga o’z fikrlari va xis – xayajonlarini yetkazish imkonini beradi. O’quvchi bilan bevosita muomala qilishda o’qituvchining ana shu malakalari uning xulq – atvorida namoyon bo’ladi. Mashxur rus pedagogi A.S.Makarenko «Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, xazillashishni, kuvnok, jaxldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati tarbiyalasin», degan edi.

Pedagogik texnikaning bashqa tarkibiy kismi sifatida o’qituvchining mimik va pantomimik ko’rinishidir. Anik imo – ishora, ma‘noli qarash, ragbatlantiruvchi yoki istexzoli tabassum pedagogik ta‘sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirishga karaganda samarali muomala vositalari bula oladi.
Pedagogik texnika -- o’qituvchi nutkida imo – ishora, mimika, harakat bilan sodir bo’ladi.
O’qituvchi o’zining tashki ko’rinishini, xatti – harkatini, butun gavdaning, bosh, buyin, kullar harakatini to’g’ri idora eta olishi, ayrim so’zlar o’rnida mimik yoki pantomimik imo – ishoralarni urinli kullay bilishi, xissiyoti, kayfiyati, dikkatini to’g’ri bashqara bilishi kerak.
Pedagogik texnika malakalarining barchasi, shu jumladan nutk malakalari ham o’qituvchining shaxsiy psixik – fizilogik xususiyatlari asosida tarkib topadi. Shaxsiy pedagogik texnika o’qituvchining yoshi, jinsi, ma‘lumot turi, mijozi, fe‘l – atvori, sixat – salomatligi, anatomik – fiziologik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.
Mashxur pedagoglar ta‘kidlashicha : «Bu yokka kel (idi syuda) so’zini 15 – 20 xil turli ko’rinishda ifoda etolmasa, yo’z, ko’z to’zilishini 20 xilda o’zgartira olmasa u xakikiy master bula olmaydi», deydilar.
O’qituvchining o’quvchilar bilan mantikiy, psihologik va axloqiy munosabati mavjud bo’lib, mantikiy kontakt o’qituvchining har tomonlama uylab to’zilgan ma‘ro’za matni ( konspektidir ).
Psihologik kontakt :
o’quvchining, talabaning o’quv materialini tushunib, kabul qilishga tayyorgarligi;
o’qituvchi tomonidan tavsiya qilingan o’quv materialini o’zlashtirish uchun ichki aktivligi va tayyorgarligi:
o’qituvchi va o’quvchining axloqiy hamkorligi bo’lib, ularni bir – biriga o’zaro ta‘siridir.
Agarda darsda o’quvchi bilan o’qituvchining tulik hamkorligi bulmasa, o’quv maksadlariga tulik erishib bulmaydi.
Shuning uchun ham o’qituvchining birinchi utadigan darsi, oliy o’quv yurtida ukiladigan birinchi lektsiya juda ko’p javobgarlikni talab etadi. O’qituvchi birinchi darsda o’zining obrusini ishlab, o’quvchilarga ijobiy taassurot koldiradi.
O’quvchi, talaba birinchi darsda kutadi :
o’qituvchi bilan birgalikda ishlash uchun xavas va karatilgan dikkat bilan kutadi;
o’qituvchi lektsiyasi, darsi darslik o’rnini bosadigan dars bo’ladi deb uylaydi.
Agarda o’qituvchi sinfga, auditoriyaga kirgan vaqtida o’quvchi va talabaning tayyorgarligi, sinfning tayyorgarligiga e‘tibor bermasa, kim qanday holatda utirganligini ko’zdan kechirmasa, darsning rejasini va mavzusini e‘lon kilmasa, bunday dars o’quvchini tezda o’qituvchidan sovishiga, o’zoklashtirishiga olib keladi.
Darsda o’qituvchining lektsiyasi o’rtacha tempda bir minutda 60 – 80 so’zni tashkil etadi.
Pedagogik texnikani amalga oshirishning muxim talablaridan biri o’qituvchi doimiy ravishda doskadan foydalanishi, chiroyli va savodli yoza bilishi, buning uchun doska toza, xul latta, sifatli bur bo’lishidir.
Pedagogik jarayonda teatr pedagogikasi elemetlarini kullash. Biz yukorida pedagogik texnikaning tarkibiy kismi sifatida o’qituvchining nutk malakalarini, ya‘ni savodli gapirish, o’z nutkini chiroyli, tushunarli, ta‘sirchan bayon etish, o’z fikr va tuygularini so’zda anik ifodalash malakalarini aytib utdik.
Pedagogik texnikani tulik egallash uchun o’qituvchi aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy kismlarini ham egallashi zarur. Chunki o’qituvchining faoliyati bir kator xususiyatlari bilan aktyor va rejissyorning badiiy – ijodiy faoliyatiga yakindir. Harakat, dikkat, mushaklar yorkinligi, xayol, muomala va bashqalar teatr pedagogikasining asosiy tushunchalari bo’lib, ularni bulajak o’qituvchi ham o’zlashtirib olishi foydalidir.
Teatr faoliyati bilan pedagogik faoliyat bir – biriga yakin bo’lib, bir kator umumiy jarayon xususiyatlariga ega.
Teatr faoliyati bilan pedagogik faoliyatning maksadning uxshashligi yakinlashtiradi. Har ikkala faoliyatda ham maksad kishining kishiga tarbiyaviy ta‘sir ko’rsatishi va kishida muayyan tuygular va kechinmalar vujudga keltirishidir. Teatrda ham pedagogik faoliyatda ham shaxsga ta‘sir ko’rsatish ko’roli umumiydir; ya‘ni so’z aktyor bilan pedagogning o’z psixofizik tabiati ana shunday ko’rol vazifasini bajaradi.
Ovozni egallash, ifodali mimika, imo – ishoralar teatr pedagogikasida muxim elementlardir. Bular pedagogik faoliyatda ham muxim vositalardir. Yo’z harakatlarini yaxshi egallamagan, o’z yo’ziga zarur ma‘nolarni bera olmaydigan, o’z kayfiyatini ushlab tura olmaydigan kishi tarbiyachi bula olmaydi.
Teatr va pedagogik faoliyat o’ziga xos xususiyatlarga ko’ra o’zi ta‘sir ko’rsatadigan ob‘ektni ayni vaqtda ijod sub‘ektiga, sherik ijodkorga aylantiradi.
Aktyorlik va pedagogik faoliyat asosida buning uchun ajratilgan muayyan vaqt davomida ijodkorlik yotadi. U ijodkordan, ya‘ni o’qituvchi – tarbiyachidan o’z psixik holatini bashqarishda tezkorlikni, ijodiy kayfiyatni talab kiladi. Teatr va pedagogik ijodkorlik jushkin bo’lib, rivojlanib, o’zgarib boradi. U doimo jamoa tusda bo’ladi.
Bundan kelib chikadiki, o’qituvchilik faoliyati bir necha xususiyatlar bilan aktyor va rejissyorning faoliyatiga yakin ekan.
Tarbiyachi ijodkorligining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u ijodiy fikrni o’z shaxsi orkali amalga oshiradi. Pedagogikada ijodkorning shaxsi bilan ijodkorlik ko’roli bir – biriga mos keladi, bunda tarbiyachining o’z – o’zini namoyon qilishi juda muxim rol uynaydi. Tarbiyachi bolaga pedagogik ta‘sir etish tarbiyaviy ta‘sir rejasini ishlab chikadi va bu rejani o’zi amalga oshiradi.
O’qituvchi nutk texnikasi va madaniyati. O’qituvchi nutk yordamida, shuningdek imo – ishora vositasida o’z fikri hamda xis – tuygularini anik va ravshan ifodalash qobiliyatiga ega bo’ladi va bu o’qituvchilik kasbi uchun juda ham muximdir.
O’qituvchining nutki darsda hamisha o’quvchilarga karatilgan bo’ladi. O’qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o’quvchining javobini taxlil kilayotgan yoki ma‘kullamayotgan bo’lsa ham uning nutki hamisha ta‘sirchanligi, o’zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o’quvchilar uchun anik, sodda, tushunarli bo’ladi.
O’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va dikkatini yuksak darajada faollashtirishga karatiladi; o’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar kuyib, ularni asta – sekin to’g’ri javob berishga undaydi, o’quvchilarning dikkatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. Shuningdek, urinli kochirik, xazil, yengilgina istexzo nutkni juda jonlantirib yuboradi va uni o’quvchilar tez o’zlashtiradilar.
O’quvchining nutki anik, jonli, talaffo’zi jixatidan yorkin, ifodali bo’lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuksonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi chizik, zeriktiradigan nutk o’quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj va lokayd kilib qo’yadi. Ayrim o’qituvchilar tez gapirishga moyil bo’ladilar. Birok o’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha jonli nutk yaxshi natija berishini esdan chikarmaslik lozim. Shoshkaloklik materialni o’zlashtirishga xalakit beradi va bolalarni tez charchatib qo’yadi. Xaddan tashkari sekin nutk lanjlik va zerikishga sabab bo’ladi. Xaddan tashkari keskin va bakirok nutk o’quvchilarning asabini bo’zadi, tez toliktirib qo’yadi. Me‘yori bilan aytilgan nutk texnikasini borishi bir minutda 60 – 80 so’zni tashkil etadi. ( Nove pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskie masterstvo. Tashkent, 2005 god, str.65.)
O’qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi, ko’p marta takrorlanadigan imo – ishoralar, harakatlar o’quvchining gashini keltiradi.
Demak, nutk texnikasi deganimizda nutkni o’quvchiga yetkazishda kullaniladigan vositalar tushuniladi. Nutk ikki xil bo’lganidan, uning texnikasi ham ikki xil ko’rinishda bo’ladi:
а). Ogzaki nutk texnikasi;
b). Yozma nutk texnikasi.